نکات و دروس علوم پایه هفتم(کامل)

فصل اول:

۱- چند نمونه از پیشرفت های علمی دانشمندان ایرانی را نام ببرید؟

الف)سدکرخه بزرگترین سد خاکی - رسی خاور میانه.ب) ساخت پهپاد.ج) داروهای زیست فناوری.د) اولین گوساله شبیه سازی شده

۲-متخصصان علوم تجربی چگونه علوم را توسعه بخشیدهاند؟

با بهره گیری از تفکرتجربه وبه کاربستن مهارت های گوناگون در برخورد با مسائل.

۳- علوم چیست ؟

به کارگیری حواس پنج گانه برای آشنایی با چیز های اطراف ماست ،روشی برای حل مسائل زندگی ماست ، کارهایی که در آزمایشگاه انجام می شود وفرصتی برای یادآوری وتفکر درباره ی نعمت های خداوند است.

۴- مهم ترین نکته در علم .........و.........است.

سوال کردن- یافتن جواب

۵- تبدیل علم به عمل را ...........می گویند.

فناوری

۶- فناوری چیست ؟مثال بزنید.

تبدیل علم به عمل فناوری میگویند.ساخت خودرو،کامپیوتر،تلفن،نیروگاه هسته ای و ..نمونه هایی از تبدیل دانش علمی به عمل هستند.

۷-علوم تجربی را به چند شاخه تقسیم کرده اند ؟

چهارشاخه:فیزیک،شیمی،زیست شناسی وزمین شناسی‌

فصل دوم:

۱-الف)اندازه گیری چیست؟ب) چه کمکی به ما می کند؟

الف) اندازه گیری یک مرحله ی مهم برای جمع آوری اطلاعات است.ب) اندازه گیری به ما کمک می کندتا اشیا را از لحاظ اندازه،مقدار،بزرگی وکوچکی،بلندی و کوتاهی و...باهم مقایسه کنیم.

۲-یکای اندازه گیری چیست؟

اندازه ی هرچیزرابایک عددو یکای آن گزارش می کنند.به یکای اندازه گیری واحد نیز می گویند.دانشمندان برای آنکه عددهای حاصل از اندازه گیری های مختلف یک چیز باهم مقایسه پذیر باشند در نشت های بین المللی توافق کردند برای هر کمیت یکای معینی را تعریف کنند.

۳- یکای اندازه گیری جرم،زمان و طول چیست؟

جرم :کیلوگرم زمان:ثانیه طول:متر.

۴- الف) وزن چیست ؟ب) یکای آن چیست؟

الف) نیروی گرانشی که از طرف زمین به اجسام وارد شده و آن هارا به طرف زمین می کشد.ب) نیوتن.

۵- یکای طول چیست؟

فاصله ی بین دونقطه و مسافتی را که یک جسم طی می کند با یکای طول اندازه می گیریم ،کیلومتر متر ،سانتی متر،میلی متر یکاهای متداول طول هستند.

۶- الف) حجم چیست؟ب) واحد های آن را نام ببرید.

الف) فضای که یک جسم اشغال می کند را حجم می گوید .ب) متر مکعب یا سانتی متر مکعب .

۷- برای اندازه گیری حجم مایعات و اجسامی مثل سنگ از چه ابزاری استفاده میشود.

برای اندازه گیری حجم مقدارکمی مایع یا اجسامی مثل سنگ از ظرف مدرج استفاده می شود.

۸- یکای اصلی اندازه گیری زمان چیست؟

ثانیه.

۹- دقت اندازه گیری به چه چیزی بستگی دارد؟

به دقت شخص اندازه گیر و به دقت وسیله ی اندازه گیر.

فصل سوم(نمونه سوالات،سال 1395)

۱)به ذره های ریز سازنده ی مواد.......... می گویند.

۱) اتم‌.

۲) موادی که فقط از یک نوع اتم ساخته شده اند را.......... می گویند.

۲)عنصر.

۳) از اتصال دو یا چند اتم ......... به وجود می آید.

۳) مولکول.

۴) نوترون و پروتون داخل ............ اتم قرار دارند.

۴) هسته ی .

۵) تراکم پذیری .........بیش تر از سایر حالت های ماده است.

۵) گازها.

۶) موادی که از دو یا چند نوع اتم مختلف تشکیل شده باشند ...... می گویند.

۶) ترکیب.

۷- در حجم یک سان ، با افزایش گرما افزایش حجم کدام یک از همه بیش تر است ؟اکسیژن

۱)اکسیژن.           ۲) آب.            ۳) مس.           ۴)شیشه

۸- حرکت کدام یک فقط لرزشی است ؟مس 

۱) مس.           ۲) جیوه.         ۳) هوا.           ۴) اکسیژن 

۹- حرکت کدام یک لغزشی است؟آب

۱) طلا.       ۲) آهن.        ۳) آب.        ۴) اکسیژن

۱۰- کدام یک از موارد زیر شکل معین و حجم معینی دارد ؟یخ 

۱)   یخ         ۲) جیوه.         ۳) هیدروژن       ۴) هرسه مورد

۱۱- فاصله ی بین مولکول های کدام یک از همه بیش تر است ؟هوا

۱)قلع.       ۲) آهن.       ۳) الکل.     ۴) هوا

۱۲- کدام یک از موارد زیر عنصر است؟هرسه مورد

۱) هیدروژن.       ۲) اکسیژن.       ۳) گوگرد.       ۴) هرسه مورد

۱- مولکول را تعریف کنید. 

مولکول به گروهی از اتم ها می گویند که از اتصال دویا چند اتم دیگر بوجود می آیند.بعضی از عنصر ها به صورت مولکول و تمام ترکیبات به صورت مولکول هستند‌.

۲- مولکول کربن دی اکسید از چند نوع اتم و چه نوع اتم هایی ساخته شده است؟

مولکول کربن دی اکسید از دو نوع اتم ( کربن و اکسیژن) تشکیل شده است.

۳- ماده ای که تنها از یک جز ساخته شده باشد .............نام دارد. عنصر

۴- با توجه به موارد داده شده ، پاسخ دهید. (کسیژن، مس ،الکل) 

الف) درکدام مورد، حرکت ذرات بیش تر است؟اکسیژن

ب) درکدام مورد،فاصله ی ذرات کم تر است؟مس

ج) درکدام مورد، ربایش ذرات کم تراست؟مس

د) درکدام مورد، تراکم ذرات کم تر است؟اکسیژن

۵- انواع جنبش ذرات سازنده ی مواد را نام ببرید ویکی را به دلخواه توضیح دهید؟

۱- حرکت اتقالی 

۲- کرکت چرخشی

۳- حرکت ارتعاشی:در این نوع حرکت ذرات تشکیل دهنده ی ماده در جای خود می لرزند.

۶- چرا وقتی آلوی خشکیده را در لیوان آب سرد می گذاریم، آلو بعد از مدتی متورم و آب دار می شود؟

زیرا مولکول های آب بر اثر جنبش و حرکت کردن وارد آلو شده و در فاصله ی بین مولکولهای تشکیل دهنده ی آلو قرار می گیرند.

۷- وقتی در یک استکان آب گرم چند قطره جوهر می ریزید،پیش از آنکه به هم بزنید ،جوهر تقریبا در تمام آب پخش میشود ،اماوقتی این کار را با آب سرد انجام می دهید میزان پخش جوهر در آب کم تر است ؛ دلیل این تفاوت چیست؟

زیرا دما باعث افزایش جنبش و حرکات ذرات تشکیل دهنده ی ماده می شود؛ بنابراین مولکول های جوهر در آب گرم نسبت به آب سرد بیشتر پخش میشود.

۸- چرا سیم های برق بین تیر های برق را کمی شل نصب می کنند؟

زیرا بر اثر منقبض ( کاهش حجم) شدن سیم ها در فصل زمستان ( به علت سرما) ،سیم ها پاره نشوند.

۹- چه رابطه ی بین کلمه و حروف با مواد و اتم وجود دارد؟

صحیح است . از کنار هم قرار گرفتن حروف الفبا ،کلمه ها ساخته میشوند و همین طور ازکنار هم قرار گرفتن اتم ها، مواد به وجود می آیند.

۱۰- در زمستان های بسیار سرد لوله های آبی که در محیط های باز قرار دارند ،ممکن است بترکند . علت را توضیح دهید.

زیرا آب بر اثر سرما و تبدیل شدن به یخ  حجمش بیشتر ( انبساط غیر عادی ) می گردد، بنا بر این به دیواره ی لوله های آب فشار وارد کرده و باعث ترکیدن لوله ها میشود.

۱۱- دماپا را تعریف کنید .

دماپا وسیله ای برای تنظیم دما در وسایل خانگی می باشد . ( از دو فلز غیر هم جنس که به هم جوش خورده اند تشکیل شده) .

۱۲-چگونگی  انبساط مواد در اثر گرما را با استفاده از نظریه ی مولکولی شرح دهید؟

وقتی ماده ای را گرم می کنیم ، جنبش مولکولهای تشکیل دهنده ی ماده بیشتر شده در نتیجه بیشتر به یک دیگر برخورد کرده و فاصله ی آن ها از هم دیگر بیشتر می شود، در این حالت ربایش بین مولکول های ماده کمتر شده و حجم ماده افزایش می یابد که می گوییم منبسط شده است.

فصل چهارم(مواد پیرامون ما)

برخی از مواد را می توان به طور غیر مستقیم به دست آورد مثل: 

الماس، طلا ، گوگرد ،نمک..

اما اکثر مواد در طبیعت یافت نمی شوند بلکه باید آن ها را با انجام تغییر های فیزیکی و شیمیایی در مواد طبیعی به دست آورد مثل فلز های آهن ، آلومینیم ومس که از سنگ معدن آن ها، شیشه را از ماسه و سیمان را از آهک و پلاستیک را از نفت خام به دست می آورند.

برخی ازمواد فقط از یک نوع ماده وبرخی دیگر از چند نوع ماده تشکیل شده اند مثلا سیم مسی فقط از مس و عصای چوبی از چوب و کاغذ از گچ، چوب و نشاسته ساخته شده است.

هرماده دارای ویژگی های مشخص و معینی می باشد ،برای مثال مس فلزی جامد است که سطح براق داشته ورسانای جریان برق،گرما بوده ، چکش خوارو سخت است.

وقتی میگوییم یک ماده از ماده دیگر سخت تر است یعنی می توان به کمک ماده سخت بر روی ماده دیگر خراش ایجاد کرد یا آن رابرید .مثلا الماس روی شیشه،ناخن روی صابون و چوب پنبه خراش ایجاد می کند پس از نظر سختی:الماس» شیشه» ناخن» صابون و چوب پنبه.

فصل ششم:

فصل 6 : سفر آب روی زمین
نکته : آب مهم ترین عامل حیات است . همه ی موجودات زنده برای ادامه ی زندگی به آب نیاز دارند .
1. چرا مشکل کم آب در کشور ما جدی است ؟ زیرا کشور ما به طور طبیعی بر روی نوار بیابانی دنیا واقع شده است .
2. چرا میزان بارش در مکان های مختلف ، متفاوت است ؟ مقدار بارش در مکان های مختلف به علت هایی مثل تفاوت دما ،
تفاوت در رطوبت )میزان بخار آب موجود در هوا ( و شرایط جغرافیایی متفاوت است .
نکته : بیش از 75 % از سطح کره زمین را آب فرا گرفته است .
نکته : آب های روی زمین به دو صورت شور و شیرین می باشند . آب های شور ) اقیانوس ها و دریاها ( حدود 97 % و آب های
شیرین حدود 3% از آب سطح زمین را به خود اختصاص داده اند .
3. به چه آب هایی آب شیرین گفته می شود ؟ به آب هایی که برای نوشیدن مورد استفاده قرار بگیرد و در صنعت کشاورزی
بتوان از آن ها بهره برد .
4. آب های شیرین به چه صورت هایی در کره زمین قرار گرفته اند ؟ الف ( یخچال ها ) بیشترین درصد ( ب ( آب های
زیرزمینی پ ( آب های جاری
5. منظور از آب کره چیست ؟ به مجموع آب های موجود در اتمسفر ، سطح و درون زمین که به صورت جامد ، مایع و بخار می
باشند ، آب کره گفته می شود .
نکته : آب کره شامل اقیانوس ها ، دریاها ، دریاچه ها ، رودخانه ها ، آب های زیرزمینی ، رطوبت هوا و یخچال ها می باشد .
6 . شرایط لازم برای تبدیل بخار آب موجود در هوا به مایع ) تشکیل ابر و بارش باران ( را بنویسید . 1. بخار آب به مقدار کافی
در هوا وجود داشته باشد . 2. دمای هوای مرطوب کاهش پیدا کند . 3. سطح یا ذرات جامدی مثل ذرات گرد و غبار ، گرده
گیاهان و ... در اختیار باشد تا مولکول های آب بتوانند به آنها بچسبند و عمل میعان را انجام دهند.
7. طرز تشکیل باران را بنویسید . با تابش پرتوهای خورشید به سطح اقیانوس ها ، دریاها و دریاچه ها، بخشی از آب آن ها
تبخیر می شود و به ارتفاعات صعود می کنند . بخار آب در آنجا به دلیل کاهش دما ، متراکم و به ابر تبدیل می شود. با روند
تدریجی کاهش دما ، اگر درصد رطوبت و میزان دمای هوا به حد مناسبی برسد بارش رخ خواهد داد . در صورتی که دمای هوا
در هنگام تراکم ، بالاتر از صفر درجه سلسیوس باشد ، به شکل باران به سطح زمین می ریزد.
8 . طرز تشکیل برف را بنویسید . چنانچه در متراکم شدن ابرها ، دمای هوا خیلی کم باشد ، رطوبت هوا به شکل برف به سطح
زمین می ریزد .
9. تگرگ چگونه تشکیل می شود ؟ . اگر قطرات آب در مسیر پایین آمدن به سطح زمین از توده هوای سرد عبور کنند ، به
تگرگ تبدیل می شوند .
6

23
11 . علم هواشناسی چیست ؟ هواشناسی دانشی است که درباره ی شناخت جو و هوای اطراف کره زمین به مطالعه و تحقیق
می پردازد .
11 . یکی از مهم ترین فعالیت ها در حوزه هواشناسی چیست ؟ یکی از مهم ترین کارهای هواشناسی اندازه گیری مقدار بارندگی
است که در ایستگاه باران سنجی بر حسب میلی متر انجام می شود .
12 . آب حاصل از بارندگی به چه صورت هایی ممکن است تبدیل شود ؟ الف ( بخشی از آن تبخیر شده و به اتمسفر می رود
ب ( قسمتی از آن در سطح زمین جاری می شود پ ( بخش باقیمانده به داخل زمین نفوذ می کند .
13 . چگونگی حرکت آب های جاری بر روی زمین را توضیح دهید . آب های جاری در سفر خود روی زمین به طرف مناطق
پست تر جریان پیدا می کنند . این آب ها پس از به هم پیوستن در جهت شیب زمین حرکت می کنند و به دریاچه ها ، دریاها و
اقیانوس ها می ریزند .
14 . حوضه آبریز را تعریف کنید . منطقه ای که آب های سطحی آن توسط یک رود و انشعابات آن از نقاط مرتفع به سمت
نواحی پست تر هدایت می شود ، حوضه آبریز نام دارد .
15 . عوامل موثر در میزان آب رودخانه های حوضه آبریز را نام ببرید و هر مورد را توضیح دهید .
الف ( شیب زمین : هرچه شیب زمین بیشتر باشد ، میزان آب جاری بیشتر است.زیرا فرصت کافی برای نفوذ آب به درون زمین
وجود ندارد.
ب ( جنس زمین : هرچه میزان شکاف و حفره های سنگ و خاک های زمین کم تر باشد)مثل سطح شهرها( ، آب کمتری به
زمین نفوذ می کند ، بنابراین میزان آب های جاری افزایش می یابد.
پ ( شدت و مقدار بارندگی : هرچه شدت بارندگی و مقدار بارندگی بیشتر و یا سرعت ذوب یخ ها بیشتر باشد میزان آب جاری
افزایش می یابد.
ت ( پوشش گیاهی : هر چه پوشش گیاهی بیشتر باشد مقدار آب جاری کاهش می یابد . زیرا گیاهان حرکت آب را کند می
کنند و سبب نفوذ بیشتر آب در داخل زمین می شوند.
61 . سد ها به چه منظوری ایجاد می گردند ؟ برای بهره برداری بهتر و جلوگیری از به هدر رفتن آب های جاری
61 . رسوبات پشت سدها چگونه به آنجا منتقل شده اند ؟ این رسوبات را رودها از بستر خود حمل کرده و به آنجا آورده اند .
نکته : بیشتر سدها را هر چند وقت یکبار لایروبی می کنند . یعنی شن و ماسه و رسوباتی را که رودها باخود به آن جا آورده اند
را خارج می کنند .
18 . مخروط افکنه چیست ؟ موادی که توسط رودها حمل شده اند به قسمت های پایین دست حوضه آبریز منتقل و ته نشین
شده اند. به این محل ته نشین شدن ، مخروط افکنه می گویند .
6

24
19 . مخروط افکنه ها چگونه ایجاد می شوند ؟ رودها با عبور از نواحی کوهستانی و شیب دار ، سنگ ها را تخریب و قطعات جدا
شده را با خود حمل می کنند . مواد تخریب شده در طی مسیر ، به هم برخورد می کنند و به قطعات ریزتر تبدیل می شوند .
این مواد توسط رودخانه به قسمت های پایین دست حوضه ی آبریز منتقل و در آنجا ته نشین می شوند . بدین ترتیب مخروط
افکنه تشکیل می شود .
21 . مخروط افکنه ها از چه لحاظ هایی اهمیت دارند ؟ مخروط افکنه ها از نظر ایجاد زمین های کشاورزی ، معادن شن و ماسه
و ذخیره آب های زیر زمینی اهمیت زیادی دارند .
نکته : هر چه مخروط افکنه ها در قسمت های پایین تر و پستری تشکیل شده باشند ، چون ذرات تشکیل دهنده آن ها مسیر
بیشتری را طی کرده اند و برخورد های بیشتری را داشته اند ، کوچکتر خواهند بود .
21 . منظور از آبشار یا تند آب چیست ؟ رودخانه ها در ادامه ی مسیر خود ممکن است به محلی برسند که بستر آن به طور
ناگهانی دچار اختلاف ارتفاع می شود . در این صورت آبشار یا تند آب ایجاد می گردد .
22 . علت ایجاد آبشار چیست ؟علت تشکیل آبشار این است که آب در مسیر جریان خود ، ابتدا از سنگ های سخت و مقاوم و
سپس از سنگ های نرم و کم مقاومت عبور می نماید ، بر اثر فرسایش در طی زمان نسبتاً طولانی سنگ های مقاوم برجای
مانده و سنگ های نرم از بین می روند و اختلاف ارتفاع در مسیر رود ایجاد می شود که به آن آبشار گفته می شود .
23 . سرعت آب رودخانه ها به چه عواملی بستگی دارد ؟ توضیح دهید . الف ( میزان شیب زمین : هر چه شیب زمین زیاد تر
باشد ، آب با سرعت بیشتری حرکت خواهد کرد و بالعکس ب ( جنس زمین : اگر جنس زمین سخت و سنگی باشد سرعت
آب بیشتر است ؛ زیرا آب در زمین نفوذ پیدا نمی کند و هر چه زمین نرم تر باشد مثل زمین های شنی و ماسه ای سرعت آب
کمتر خواهد بود ، زیرا مقدار زیادی از آب درون زمین نفوذ می کند .
24 . چه عاملی باعث می شود مسیر رودها در سطح زمین به صورت مستقیم یا مارپیچ جریان داشته باشند ؟ توضیح دهید .
شیب زمین ؛ اگر شیب زمینی که رودخانه در آن جریان دارد ، زیاد باشد ، رودخانه مسیر مستقیم پیدا می کند و در صورتی که
شیب زمین کم باشد رودخانه مسیر مارپیچی به خود می گیرد .
25 . منظور از آبدهی رودخانه چیست ؟ به حجم آبی که در واحد زمان از سطح مقطع رودخانه عبور می کند ، آبدهی رودخانه
گفته می شود .
26 . فرمول محاسبه آبدهی رودخانه را بنویسید .
( m/s ( × ( سرعت آب m2 ( سطح مقطع رود = ) m3/s ( آبدهی
حروف و اعداد داخل پرانتز یکاهای اندازه گیری هر کمیت هستند .
نکته : سطح مقطع رود در واقع مساحت آن قسمت از رود است که از حاصل ضرب عرض رود در عمق رود به دست می آید .
نکته : یکا اندازه گیری سطح مقطع ، متر مربع ) 2m ( و سرعت آب متر بر ثانیه ) m/s ( است . برای بدست آوردن یکا آبدهی
این دو یکا باید در هم ضرب شوند که می شود متر مکعب در ثانیه ) /s3m . )
6

25
1 متر بر ثانیه جریان دارد . اگر عرض رودخانه 51 متر و عمق آن 5 متر باشد ، / 27 . در قسمتی از اروند رود آب با سرعت 5
مقدار آبدهی رود را محاسبه کنید .
m3/s سطح مقطع = آبدهی × 51 ( = مقدار آبدهی سرعت رود × 5 ( × 1/5 = 375
28 . اگر آبدهی رودخانه ای 45 متر مکعب بر ثانیه باشد و سطح مقطع آن 2 متر مربع باشد ، سرعت آب رودخانه را محاسبه
سطح مقطع = آبدهی × مقدار آبدهی = سرعت رود سرعت رود ÷ کنید . سطح مقطع
m/s 45 = سرعت رود ÷ 2 = 22/5
نکته :امروزه ثابت شده است که کمترین آلودگی در رودخانه ها باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی فراوانی می گردد.
29 . مهمترین عوامل آلوده کننده آب رودخانه ها را بنویسید . فاضلاب شهری فاضلاب کشاورزی و فاضلای صنعتی
31 . آلودگی رودخانه ها باعث بروز چه مشکلاتی می گردد ؟ با آلوده شدن آب رودخانه ها ، ماهی و سایر آبزیانی که در آن جا
زندگی می کنند آلوده و یا از بین می روند و باعث می شوند سایر مصرف کنندگان از جمله انسان ها نیز در معرض خطر قرار
گیرند . همچنین این آلودگی ها به همراه رودها به دریاها وارد شده و آن جا را نیز آلوده می سازند .
31 . دریاچه چیست ؟ بخشی از آب کره که در سطح خشکی ها واقع شده و به طور طبیعی به آب های آزاد راه ندارد ، دریاچه
نامیده می شود .
32 . اهمیت دریاچه ها در چه مواردی است ؟ دریاچه یک محیط زنده و پویا است که جانداران مختلفی در آن زندگی می کنند .
دریاچه ها از نظر تامین مواد غذایی ، مواد معدنی ، ذخایر نفت و گاز ، گردشگری ، تعدیل آب و هوای منطقه، حمل و نقل و
کشتیرانی اهمیت دارند .
33 . بزرگترین دریاچه جهان چه نام دارد ؟ دریاچه خزر که به علت وسعت زیاد به آن دریا نیز گفته می شود .
34 . دریاچه ها از نظر نحوه تشکیل به چند دسته تقسیم می شوند ؟ 2 دسته ؛ دریاچه های طبیعی و دریاچه های مصنوعی
35 . چند دریاچه طبیعی در کشورمان را بنویسید و علت تشکیل شان را نیز ذکر کنید . الف ( دریاچه خزر که قسمتی از آن در
استان های گیلان ، مازندران و گلستان قرار دارد ، باقیمانده ی یک دریای قدیمی به نام تتیس است . ب ( دریاچه ارومیه
واقع در استان آذربایجان غربی که حاصل شکستگی های قسمتی از سنگ کره است . پ( دریاچه سبلان در استان اردبیل از
دهانه آتشفشان تشکیل شده است . ت ( دریاچه غار علیصدر واقع در استان همدان به علت بالا بودن سطح آب های زیرزمینی
از کف غار به وجود آمده است .
36 . دریاچه های مصنوعی با چه علت هایی ایجاد می شود . با مثال توضیح دهید . برخی از دریاچه های مصنوعی که در پشت
سدها به وجود می آیند ، از آب ذخیره شده در آن ها برای تولید برق ، کشاورزی و آب آشامیدنی استفاده می شود مانند سد
لتیان واقع در شمال شهر تهران گاهی دریاچه هایی در اطراف شهر به منظور تعدیل دمای هوا ، حفظ محیط زیست و توسعه
گردشگری ایجاد می شوند مانند دریاچه مصنوعی شهدای خلیج فارس در چیتگر تهران
6

26
37 . دریاچه های مصنوعی زیر به چه علت هایی ایجاد شده اند ؟
الف ( دریاچه سد لتیان : برای تولید برق ، کشاورزی و آب آشامیدنی
ب ( دریاچه شهدای خلیج فارس : به منظور تعدیل دمای هوا ، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری
نکته : حدود 97 % حجم آب کره در دریاها و اقیانوس ها قرار دارد . ) آب های شور (
نکته: تقریباً سه چهارم سطح زمین را آب ها می پوشانند. به همین دلیل سیاره زمین از فضا به رنگ آبی دیده می شود .
8. چرا شکل سواحل دریا ها با هم متفاوت است ؟ زیرا جنس سنگ های ساحلی با هم متفاوت می باشد . در قسمت هایی که
جنس سنگ های ساحلی در برابر فرسایش مقاوم هستند ، شکل ساحل به صورت صخره ای و پرتگاهی می باشد مثل سواحل
چابهار . در قسمت هایی که سنگ های ساحلی مقاومت کمتری دارند ، شکل سواحل به صورت هموار و ماسه ای می باشد .
مثل سواحل خوزستان
39 . حرکت آب در دریاها به چه صورت هایی می باشد ؟ امواج دریا جریان های دریایی جزر و مد
41 . موج چیست؟ به حرکت آب به سمت بالا و پایین موج گفته می شود .
41 . عامل اصلی به وجود آورنده موج ها چیست ؟ وزش باد
نکته : امواج دریا باعث فرسایش و تغییر شکل سواحل می شوند .
42 . سونامی یا آبتاز چیست ؟ در هنگام وقوع زمین لرزه و آتشفشان های زیر دریایی امواج بزرگی در دریاها ایجاد می شود که
به آن آبتاز )سونامی ( می گویند .
43 . منظور از جریان های دریایی چیست ؟ هر گاه بخشی از آب دریا نسبت به آب های اطراف خود جا به جا شوند به آن جریان
دریایی گفته می شوند .
44 . علل ایجاد جریان های دریایی چیست ؟ اختلاف دما مانند جریان های دریایی گلف استریم و اختلاف شوری آب مانند
جریان دریایی تنگه هرمز
45 . جزر و مد را تعریف کنید . به بالا آمدن آب و حرکت آن به سمت ساحل مَد و به پایین رفتن آب در سواحل جزر گفته می
شود.
46 . علت ایجاد جزر و مد چیست ؟ جزر و مد بر اثر نیروی گرانشی ماه و خورشید ایجاد می شود.
47 . برخی از موارد اهمیت و کاربرد جزر و مد را در کشورمان بنویسید . تولید انرژی الکتریسیته و ماهیگیری
نکته : در دوران دفاع مقدس ، رزمندگان برای عبور از اروند رود از پدیده جزرو مد استفاده می کردند .
48 . یخچال ها چگونه تشکیل می شوند ؟ در مناطقی از کره زمین که میانگین دمای هوا کمتر از صفر درجه سلسیوس است ،
بارش عمدتاً به صورت برف است . با انباشته شدن برف ها در طی سالیان متمادی در این نواحی ، یخچال تشکیل می شود .
6

27
49 . انواع یخچال ها را نام ببرید و بنویسید هر کدام در چه قسمت هایی از کره زمین قرار دارند ؟ یخچال های کره زمین به
طور کلی به دو دسته قطبی و کوهستانی تقسیم بندی می شوند . یخچال های عظیم قطبی در نواحی شمال و جنوب کره زمین
قرار دارند و یخچال های کوهستانی در نواحی مرتفع سطح خشکی ها تشکیل می شوند .
نکته : در کشور ما یخچال های کوهستانی در علم کوه ، قله دماوند ، سبلان ، زردکوه و دنا وجود دارد .
نکته : بیشتر آب های شیرین زمین به صورت یخ در یخچال های طبیعی قرار گرفته اند .
آشنایی با پدیده جزر و مد و برخی از کاربرد های آن ) برای مطالعه (
جزر و مد عبارت است از بالا رفتن آب و حرکتش به سمت ساحل ) مد ( و پایین آمدن آب ) جزر ( در سطح اقیانوس ها ، دریاها
و حتی دریاچه ها به علت نیروی گرانش یا جاذبه ای که از سمت ماه و خورشید بر آن ها وارد می گردد . البته این نیروهای
گرانشی بر تمامی مواد روی زمین تاثیر گذار هستند از جمله کوه ها ولی چون سیالات ) مایع ها و گازها ( توانایی جاری شدن
دارند بر اثر افزایش و کاهش وزن، جاری می شوند و اثر آن را نشان می دهند وگرنه هنگام مد همه ی چیزها حتی خود شما
در سطح زمین اندکی سبکتر و در هنگام جزر اندکی سنگین تر از حالت عادی اند.
همچنین به علت اینکه فاصله ی ماه از زمین بسیار کمتر از خورشید نسبت به زمین است، ماه تاثیر مهمتری بر جزر و مد
داشته و عامل اصلی می باشد.
در چرخش ماه به دور زمین نیروی گرانشی ماه بر آب هایی که در سمت ماه واقع شده اند )شکل 1 قسمت A ( اثر گذاشته و
آن ها را به سمت خود می کشد و باعث ایجاد مد می گردد . در طرف مقابل ماه ) شکل 1 قسمت B ( نیز آب اقیانوس ها و
دریا ها بالا می آیند و مد هایی را ایجاد می کنند . دلیل حرکت آب ها در سمت مقابل ماه این است که مرکز ثقل یا گرانیگاه
زمین )گرانیگاه نقطه ای فرضی که مرکز جرم جسم است و برایند تمام نیروهای گرانش جسم به سوی آن است . در مورد
اجسام کروی مانند زمین ، گرانیگاه نقطه ی مرکزی درون زمین می باشد.( کمی به سمتی که ماه در آن قرار دارد متمایل شده
و همین امر باعث می شود نیروی گرانشی زمین در سمت مقابل ماه کمتر شود و در نتیجه آب ها بر خلاف نیروی جاذبه زمین
یعنی به سمت بالا حرکت کنند و باعث ایجاد مد می شوند.
شکل 1
6

28
با توجه به مطالب بیان شده و اینکه زمین در هر شبانه روز یک بار به دور خود می گردد ، برای هر نقطه در سطح زمین در هر
شبانه روز 2 بار مد در اثر نیروی گرانشی ماه اتفاق می افتد ، یکبار زمانی که ماه در سمت آن هاست و بار دیگر هنگامی که ماه
در سمت مقابل آن ها قرار دارد .
قسمت هایی که در سمت ماه و یا طرف مقابل قرار ندارد ) منطقه C و D در شکل 1 ( چون به طور کامل تحت تاثیر نیروی
جاذبه زمین قرار دارند به سمت پایین متمایل هستند )جزر ( که جزر نیز برای هر نقطه در سطح زمین 2 بار در شبانه روز رخ می
دهد.
جزر و مد ها می توانند از چند سانتی متر تا 15 متر و حتی بیشتر متغیر باشند . مدهای بلند که اصطلاحاً مه کشند نامیده می
شوند هر دو هفته یکبار رخ می دهند ؛ زمانی که خورشید و ماه در یک راستا قرار می گیرند و نیروهای جاذبه آن ها با هم
ترکیب می شود . ) شکل 2 ( . هم زمانی که ماه و خورشید در یک راستا باشند و هم در صورتی که زمین در وسط قرار بگیرد و
ماه در یک سو و خورشید در سور دیگر باشد . مد های ضعیف ، کهکشند نامیده می شوند و زمان هایی رخ می دهند که ماه و
) خورشید زاویه ای قائمه با هم داشته باشند ؛ زیرا در این حالت نیروهای جاذبه ی آن ها یکدیگر را خنثی می کنند . ) شکل 3
البته شدت جزر و مد به عوامل گوناگونی مانند شکل دریا ، عرض جغرافیایی و ... هم بستگی دارد. مثلاً خلیج فاندی در کانادا به
علت شکل قیفی خود دارای مدهایی به ارتفاع 15 متر است. لازم به گفتن است که دریاچه ها چون معمولاً مساحت کمی دارند
و به دریاهای دیگر راه ندارند تا آب میان آنها جاری شود، تقریبا جزر ومد ندارند )دریای مازندران تقریبا جزر و مد ندارد.(
استفاده از جزر و مد برای تولید الکتریسیته :
به این منظور ابتدا باید سدی بر روی رودخانه یا ساحل دریاها ایجاد شود که به این نوع سد ها سد های جزر و مدی گفته می
شود . در زمان مد آب در حرکت به سمت ساحل و در زمان جزر آب های ذخیره شده در مسیر حرکتشان به سمت دریا از داخل
توربین های تعبیه شده در داخل سد عبور می کنند و باعث چرخش آن ها و در نتیجه تولید انرژی الکتریسیته می شوند.
شکل 2
شکل 3
6
29
استفاده از جزر و مد برای تولید ماهیگیری :
برای ماهیگیری با استفاده از جزر و مد از نوعی تور که
شکل نیم دایره ای دارد ، استفاده می شود . این تور در
ساحل دریا نصب می گردد . در زمان مد که آب به سمت
ساحل می آید ، ماهی ها برای تغذیه به این قسمت می
روند . ) به این دلیل که در این قسمت موجودات زیادی
وجود دارند که با تابش نور خورشید و وجود جریان هوا در آن جا رشد کرده و باعث ایجاد منابع تغذیه ی مناسبی برای ماهی
ها می شوند . از این رو ماهی ها در زمان مدها به این قسمت برای تغذیه هجوم می برند ( . با پایین آمدن سطح آب و حرکت
آن به سمت دریا ماهی ها در مسیر بازگشت شان با این تورها مواجه می شوند و بنابراین نمی توانند به دریا بروند . به این
صورت ماهی ها به دام افتاده و صید می شوند .

فصل ششم(سفر آب روی زمین)

نکته : آب مهم ترین عامل حیات است . همه ی موجودات زنده برای ادامه ی زندگی به آب نیاز دارند .
1. چرا مشکل کم آب در کشور ما جدی است ؟ زیرا کشور ما به طور طبیعی بر روی نوار بیابانی دنیا واقع شده است .
2. چرا میزان بارش در مکان های مختلف ، متفاوت است ؟ مقدار بارش در مکان های مختلف به علت هایی مثل تفاوت دما ،
تفاوت در رطوبت )میزان بخار آب موجود در هوا ( و شرایط جغرافیایی متفاوت است .
نکته : بیش از 75 % از سطح کره زمین را آب فرا گرفته است .
نکته : آب های روی زمین به دو صورت شور و شیرین می باشند . آب های شور ) اقیانوس ها و دریاها ( حدود 97 % و آب های
شیرین حدود 3% از آب سطح زمین را به خود اختصاص داده اند .
3. به چه آب هایی آب شیرین گفته می شود ؟ به آب هایی که برای نوشیدن مورد استفاده قرار بگیرد و در صنعت کشاورزی
بتوان از آن ها بهره برد .
4. آب های شیرین به چه صورت هایی در کره زمین قرار گرفته اند ؟ الف ( یخچال ها ) بیشترین درصد ( ب ( آب های
زیرزمینی پ ( آب های جاری
5. منظور از آب کره چیست ؟ به مجموع آب های موجود در اتمسفر ، سطح و درون زمین که به صورت جامد ، مایع و بخار می
باشند ، آب کره گفته می شود .
نکته : آب کره شامل اقیانوس ها ، دریاها ، دریاچه ها ، رودخانه ها ، آب های زیرزمینی ، رطوبت هوا و یخچال ها می باشد .
6 . شرایط لازم برای تبدیل بخار آب موجود در هوا به مایع ) تشکیل ابر و بارش باران ( را بنویسید . 1. بخار آب به مقدار کافی
در هوا وجود داشته باشد . 2. دمای هوای مرطوب کاهش پیدا کند . 3. سطح یا ذرات جامدی مثل ذرات گرد و غبار ، گرده
گیاهان و ... در اختیار باشد تا مولکول های آب بتوانند به آنها بچسبند و عمل میعان را انجام دهند.
7. طرز تشکیل باران را بنویسید . با تابش پرتوهای خورشید به سطح اقیانوس ها ، دریاها و دریاچه ها، بخشی از آب آن ها
تبخیر می شود و به ارتفاعات صعود می کنند . بخار آب در آنجا به دلیل کاهش دما ، متراکم و به ابر تبدیل می شود. با روند
تدریجی کاهش دما ، اگر درصد رطوبت و میزان دمای هوا به حد مناسبی برسد بارش رخ خواهد داد . در صورتی که دمای هوا
در هنگام تراکم ، بالاتر از صفر درجه سلسیوس باشد ، به شکل باران به سطح زمین می ریزد.
8 . طرز تشکیل برف را بنویسید . چنانچه در متراکم شدن ابرها ، دمای هوا خیلی کم باشد ، رطوبت هوا به شکل برف به سطح
زمین می ریزد .
9. تگرگ چگونه تشکیل می شود ؟ . اگر قطرات آب در مسیر پایین آمدن به سطح زمین از توده هوای سرد عبور کنند ، به
تگرگ تبدیل می شوند .
6

23
11 . علم هواشناسی چیست ؟ هواشناسی دانشی است که درباره ی شناخت جو و هوای اطراف کره زمین به مطالعه و تحقیق
می پردازد .
11 . یکی از مهم ترین فعالیت ها در حوزه هواشناسی چیست ؟ یکی از مهم ترین کارهای هواشناسی اندازه گیری مقدار بارندگی
است که در ایستگاه باران سنجی بر حسب میلی متر انجام می شود .
12 . آب حاصل از بارندگی به چه صورت هایی ممکن است تبدیل شود ؟ الف ( بخشی از آن تبخیر شده و به اتمسفر می رود
ب ( قسمتی از آن در سطح زمین جاری می شود پ ( بخش باقیمانده به داخل زمین نفوذ می کند .
13 . چگونگی حرکت آب های جاری بر روی زمین را توضیح دهید . آب های جاری در سفر خود روی زمین به طرف مناطق
پست تر جریان پیدا می کنند . این آب ها پس از به هم پیوستن در جهت شیب زمین حرکت می کنند و به دریاچه ها ، دریاها و
اقیانوس ها می ریزند .
14 . حوضه آبریز را تعریف کنید . منطقه ای که آب های سطحی آن توسط یک رود و انشعابات آن از نقاط مرتفع به سمت
نواحی پست تر هدایت می شود ، حوضه آبریز نام دارد .
15 . عوامل موثر در میزان آب رودخانه های حوضه آبریز را نام ببرید و هر مورد را توضیح دهید .
الف ( شیب زمین : هرچه شیب زمین بیشتر باشد ، میزان آب جاری بیشتر است.زیرا فرصت کافی برای نفوذ آب به درون زمین
وجود ندارد.
ب ( جنس زمین : هرچه میزان شکاف و حفره های سنگ و خاک های زمین کم تر باشد)مثل سطح شهرها( ، آب کمتری به
زمین نفوذ می کند ، بنابراین میزان آب های جاری افزایش می یابد.
پ ( شدت و مقدار بارندگی : هرچه شدت بارندگی و مقدار بارندگی بیشتر و یا سرعت ذوب یخ ها بیشتر باشد میزان آب جاری
افزایش می یابد.
ت ( پوشش گیاهی : هر چه پوشش گیاهی بیشتر باشد مقدار آب جاری کاهش می یابد . زیرا گیاهان حرکت آب را کند می
کنند و سبب نفوذ بیشتر آب در داخل زمین می شوند.
61 . سد ها به چه منظوری ایجاد می گردند ؟ برای بهره برداری بهتر و جلوگیری از به هدر رفتن آب های جاری
61 . رسوبات پشت سدها چگونه به آنجا منتقل شده اند ؟ این رسوبات را رودها از بستر خود حمل کرده و به آنجا آورده اند .
نکته : بیشتر سدها را هر چند وقت یکبار لایروبی می کنند . یعنی شن و ماسه و رسوباتی را که رودها باخود به آن جا آورده اند
را خارج می کنند .
18 . مخروط افکنه چیست ؟ موادی که توسط رودها حمل شده اند به قسمت های پایین دست حوضه آبریز منتقل و ته نشین
شده اند. به این محل ته نشین شدن ، مخروط افکنه می گویند .
6

24
19 . مخروط افکنه ها چگونه ایجاد می شوند ؟ رودها با عبور از نواحی کوهستانی و شیب دار ، سنگ ها را تخریب و قطعات جدا
شده را با خود حمل می کنند . مواد تخریب شده در طی مسیر ، به هم برخورد می کنند و به قطعات ریزتر تبدیل می شوند .
این مواد توسط رودخانه به قسمت های پایین دست حوضه ی آبریز منتقل و در آنجا ته نشین می شوند . بدین ترتیب مخروط
افکنه تشکیل می شود .
21 . مخروط افکنه ها از چه لحاظ هایی اهمیت دارند ؟ مخروط افکنه ها از نظر ایجاد زمین های کشاورزی ، معادن شن و ماسه
و ذخیره آب های زیر زمینی اهمیت زیادی دارند .
نکته : هر چه مخروط افکنه ها در قسمت های پایین تر و پستری تشکیل شده باشند ، چون ذرات تشکیل دهنده آن ها مسیر
بیشتری را طی کرده اند و برخورد های بیشتری را داشته اند ، کوچکتر خواهند بود .
21 . منظور از آبشار یا تند آب چیست ؟ رودخانه ها در ادامه ی مسیر خود ممکن است به محلی برسند که بستر آن به طور
ناگهانی دچار اختلاف ارتفاع می شود . در این صورت آبشار یا تند آب ایجاد می گردد .
22 . علت ایجاد آبشار چیست ؟علت تشکیل آبشار این است که آب در مسیر جریان خود ، ابتدا از سنگ های سخت و مقاوم و
سپس از سنگ های نرم و کم مقاومت عبور می نماید ، بر اثر فرسایش در طی زمان نسبتاً طولانی سنگ های مقاوم برجای
مانده و سنگ های نرم از بین می روند و اختلاف ارتفاع در مسیر رود ایجاد می شود که به آن آبشار گفته می شود .
23 . سرعت آب رودخانه ها به چه عواملی بستگی دارد ؟ توضیح دهید . الف ( میزان شیب زمین : هر چه شیب زمین زیاد تر
باشد ، آب با سرعت بیشتری حرکت خواهد کرد و بالعکس ب ( جنس زمین : اگر جنس زمین سخت و سنگی باشد سرعت
آب بیشتر است ؛ زیرا آب در زمین نفوذ پیدا نمی کند و هر چه زمین نرم تر باشد مثل زمین های شنی و ماسه ای سرعت آب
کمتر خواهد بود ، زیرا مقدار زیادی از آب درون زمین نفوذ می کند .
24 . چه عاملی باعث می شود مسیر رودها در سطح زمین به صورت مستقیم یا مارپیچ جریان داشته باشند ؟ توضیح دهید .
شیب زمین ؛ اگر شیب زمینی که رودخانه در آن جریان دارد ، زیاد باشد ، رودخانه مسیر مستقیم پیدا می کند و در صورتی که
شیب زمین کم باشد رودخانه مسیر مارپیچی به خود می گیرد .
25 . منظور از آبدهی رودخانه چیست ؟ به حجم آبی که در واحد زمان از سطح مقطع رودخانه عبور می کند ، آبدهی رودخانه
گفته می شود .
26 . فرمول محاسبه آبدهی رودخانه را بنویسید .
( m/s ( × ( سرعت آب m2 ( سطح مقطع رود = ) m3/s ( آبدهی
حروف و اعداد داخل پرانتز یکاهای اندازه گیری هر کمیت هستند .
نکته : سطح مقطع رود در واقع مساحت آن قسمت از رود است که از حاصل ضرب عرض رود در عمق رود به دست می آید .
نکته : یکا اندازه گیری سطح مقطع ، متر مربع ) 2m ( و سرعت آب متر بر ثانیه ) m/s ( است . برای بدست آوردن یکا آبدهی
این دو یکا باید در هم ضرب شوند که می شود متر مکعب در ثانیه ) /s3m . )
6

25
1 متر بر ثانیه جریان دارد . اگر عرض رودخانه 51 متر و عمق آن 5 متر باشد ، / 27 . در قسمتی از اروند رود آب با سرعت 5
مقدار آبدهی رود را محاسبه کنید .
m3/s سطح مقطع = آبدهی × 51 ( = مقدار آبدهی سرعت رود × 5 ( × 1/5 = 375
28 . اگر آبدهی رودخانه ای 45 متر مکعب بر ثانیه باشد و سطح مقطع آن 2 متر مربع باشد ، سرعت آب رودخانه را محاسبه
سطح مقطع = آبدهی × مقدار آبدهی = سرعت رود سرعت رود ÷ کنید . سطح مقطع
m/s 45 = سرعت رود ÷ 2 = 22/5
نکته :امروزه ثابت شده است که کمترین آلودگی در رودخانه ها باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی فراوانی می گردد.
29 . مهمترین عوامل آلوده کننده آب رودخانه ها را بنویسید . فاضلاب شهری فاضلاب کشاورزی و فاضلای صنعتی
31 . آلودگی رودخانه ها باعث بروز چه مشکلاتی می گردد ؟ با آلوده شدن آب رودخانه ها ، ماهی و سایر آبزیانی که در آن جا
زندگی می کنند آلوده و یا از بین می روند و باعث می شوند سایر مصرف کنندگان از جمله انسان ها نیز در معرض خطر قرار
گیرند . همچنین این آلودگی ها به همراه رودها به دریاها وارد شده و آن جا را نیز آلوده می سازند .
31 . دریاچه چیست ؟ بخشی از آب کره که در سطح خشکی ها واقع شده و به طور طبیعی به آب های آزاد راه ندارد ، دریاچه
نامیده می شود .
32 . اهمیت دریاچه ها در چه مواردی است ؟ دریاچه یک محیط زنده و پویا است که جانداران مختلفی در آن زندگی می کنند .
دریاچه ها از نظر تامین مواد غذایی ، مواد معدنی ، ذخایر نفت و گاز ، گردشگری ، تعدیل آب و هوای منطقه، حمل و نقل و
کشتیرانی اهمیت دارند .
33 . بزرگترین دریاچه جهان چه نام دارد ؟ دریاچه خزر که به علت وسعت زیاد به آن دریا نیز گفته می شود .
34 . دریاچه ها از نظر نحوه تشکیل به چند دسته تقسیم می شوند ؟ 2 دسته ؛ دریاچه های طبیعی و دریاچه های مصنوعی
35 . چند دریاچه طبیعی در کشورمان را بنویسید و علت تشکیل شان را نیز ذکر کنید . الف ( دریاچه خزر که قسمتی از آن در
استان های گیلان ، مازندران و گلستان قرار دارد ، باقیمانده ی یک دریای قدیمی به نام تتیس است . ب ( دریاچه ارومیه
واقع در استان آذربایجان غربی که حاصل شکستگی های قسمتی از سنگ کره است . پ( دریاچه سبلان در استان اردبیل از
دهانه آتشفشان تشکیل شده است . ت ( دریاچه غار علیصدر واقع در استان همدان به علت بالا بودن سطح آب های زیرزمینی
از کف غار به وجود آمده است .
36 . دریاچه های مصنوعی با چه علت هایی ایجاد می شود . با مثال توضیح دهید . برخی از دریاچه های مصنوعی که در پشت
سدها به وجود می آیند ، از آب ذخیره شده در آن ها برای تولید برق ، کشاورزی و آب آشامیدنی استفاده می شود مانند سد
لتیان واقع در شمال شهر تهران گاهی دریاچه هایی در اطراف شهر به منظور تعدیل دمای هوا ، حفظ محیط زیست و توسعه
گردشگری ایجاد می شوند مانند دریاچه مصنوعی شهدای خلیج فارس در چیتگر تهران
6

26
37 . دریاچه های مصنوعی زیر به چه علت هایی ایجاد شده اند ؟
الف ( دریاچه سد لتیان : برای تولید برق ، کشاورزی و آب آشامیدنی
ب ( دریاچه شهدای خلیج فارس : به منظور تعدیل دمای هوا ، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری
نکته : حدود 97 % حجم آب کره در دریاها و اقیانوس ها قرار دارد . ) آب های شور (
نکته: تقریباً سه چهارم سطح زمین را آب ها می پوشانند. به همین دلیل سیاره زمین از فضا به رنگ آبی دیده می شود .
8. چرا شکل سواحل دریا ها با هم متفاوت است ؟ زیرا جنس سنگ های ساحلی با هم متفاوت می باشد . در قسمت هایی که
جنس سنگ های ساحلی در برابر فرسایش مقاوم هستند ، شکل ساحل به صورت صخره ای و پرتگاهی می باشد مثل سواحل
چابهار . در قسمت هایی که سنگ های ساحلی مقاومت کمتری دارند ، شکل سواحل به صورت هموار و ماسه ای می باشد .
مثل سواحل خوزستان
39 . حرکت آب در دریاها به چه صورت هایی می باشد ؟ امواج دریا جریان های دریایی جزر و مد
41 . موج چیست؟ به حرکت آب به سمت بالا و پایین موج گفته می شود .
41 . عامل اصلی به وجود آورنده موج ها چیست ؟ وزش باد
نکته : امواج دریا باعث فرسایش و تغییر شکل سواحل می شوند .
42 . سونامی یا آبتاز چیست ؟ در هنگام وقوع زمین لرزه و آتشفشان های زیر دریایی امواج بزرگی در دریاها ایجاد می شود که
به آن آبتاز )سونامی ( می گویند .
43 . منظور از جریان های دریایی چیست ؟ هر گاه بخشی از آب دریا نسبت به آب های اطراف خود جا به جا شوند به آن جریان
دریایی گفته می شوند .
44 . علل ایجاد جریان های دریایی چیست ؟ اختلاف دما مانند جریان های دریایی گلف استریم و اختلاف شوری آب مانند
جریان دریایی تنگه هرمز
45 . جزر و مد را تعریف کنید . به بالا آمدن آب و حرکت آن به سمت ساحل مَد و به پایین رفتن آب در سواحل جزر گفته می
شود.
46 . علت ایجاد جزر و مد چیست ؟ جزر و مد بر اثر نیروی گرانشی ماه و خورشید ایجاد می شود.
47 . برخی از موارد اهمیت و کاربرد جزر و مد را در کشورمان بنویسید . تولید انرژی الکتریسیته و ماهیگیری
نکته : در دوران دفاع مقدس ، رزمندگان برای عبور از اروند رود از پدیده جزرو مد استفاده می کردند .
48 . یخچال ها چگونه تشکیل می شوند ؟ در مناطقی از کره زمین که میانگین دمای هوا کمتر از صفر درجه سلسیوس است ،
بارش عمدتاً به صورت برف است . با انباشته شدن برف ها در طی سالیان متمادی در این نواحی ، یخچال تشکیل می شود .
6

27
49 . انواع یخچال ها را نام ببرید و بنویسید هر کدام در چه قسمت هایی از کره زمین قرار دارند ؟ یخچال های کره زمین به
طور کلی به دو دسته قطبی و کوهستانی تقسیم بندی می شوند . یخچال های عظیم قطبی در نواحی شمال و جنوب کره زمین
قرار دارند و یخچال های کوهستانی در نواحی مرتفع سطح خشکی ها تشکیل می شوند .
نکته : در کشور ما یخچال های کوهستانی در علم کوه ، قله دماوند ، سبلان ، زردکوه و دنا وجود دارد .
نکته : بیشتر آب های شیرین زمین به صورت یخ در یخچال های طبیعی قرار گرفته اند .
آشنایی با پدیده جزر و مد و برخی از کاربرد های آن ) برای مطالعه (
جزر و مد عبارت است از بالا رفتن آب و حرکتش به سمت ساحل ) مد ( و پایین آمدن آب ) جزر ( در سطح اقیانوس ها ، دریاها
و حتی دریاچه ها به علت نیروی گرانش یا جاذبه ای که از سمت ماه و خورشید بر آن ها وارد می گردد . البته این نیروهای
گرانشی بر تمامی مواد روی زمین تاثیر گذار هستند از جمله کوه ها ولی چون سیالات ) مایع ها و گازها ( توانایی جاری شدن
دارند بر اثر افزایش و کاهش وزن، جاری می شوند و اثر آن را نشان می دهند وگرنه هنگام مد همه ی چیزها حتی خود شما
در سطح زمین اندکی سبکتر و در هنگام جزر اندکی سنگین تر از حالت عادی اند.
همچنین به علت اینکه فاصله ی ماه از زمین بسیار کمتر از خورشید نسبت به زمین است، ماه تاثیر مهمتری بر جزر و مد
داشته و عامل اصلی می باشد.
در چرخش ماه به دور زمین نیروی گرانشی ماه بر آب هایی که در سمت ماه واقع شده اند )شکل 1 قسمت A ( اثر گذاشته و
آن ها را به سمت خود می کشد و باعث ایجاد مد می گردد . در طرف مقابل ماه ) شکل 1 قسمت B ( نیز آب اقیانوس ها و
دریا ها بالا می آیند و مد هایی را ایجاد می کنند . دلیل حرکت آب ها در سمت مقابل ماه این است که مرکز ثقل یا گرانیگاه
زمین )گرانیگاه نقطه ای فرضی که مرکز جرم جسم است و برایند تمام نیروهای گرانش جسم به سوی آن است . در مورد
اجسام کروی مانند زمین ، گرانیگاه نقطه ی مرکزی درون زمین می باشد.( کمی به سمتی که ماه در آن قرار دارد متمایل شده
و همین امر باعث می شود نیروی گرانشی زمین در سمت مقابل ماه کمتر شود و در نتیجه آب ها بر خلاف نیروی جاذبه زمین
یعنی به سمت بالا حرکت کنند و باعث ایجاد مد می شوند.
شکل 1
6

28
با توجه به مطالب بیان شده و اینکه زمین در هر شبانه روز یک بار به دور خود می گردد ، برای هر نقطه در سطح زمین در هر
شبانه روز 2 بار مد در اثر نیروی گرانشی ماه اتفاق می افتد ، یکبار زمانی که ماه در سمت آن هاست و بار دیگر هنگامی که ماه
در سمت مقابل آن ها قرار دارد .
قسمت هایی که در سمت ماه و یا طرف مقابل قرار ندارد ) منطقه C و D در شکل 1 ( چون به طور کامل تحت تاثیر نیروی
جاذبه زمین قرار دارند به سمت پایین متمایل هستند )جزر ( که جزر نیز برای هر نقطه در سطح زمین 2 بار در شبانه روز رخ می
دهد.
جزر و مد ها می توانند از چند سانتی متر تا 15 متر و حتی بیشتر متغیر باشند . مدهای بلند که اصطلاحاً مه کشند نامیده می
شوند هر دو هفته یکبار رخ می دهند ؛ زمانی که خورشید و ماه در یک راستا قرار می گیرند و نیروهای جاذبه آن ها با هم
ترکیب می شود . ) شکل 2 ( . هم زمانی که ماه و خورشید در یک راستا باشند و هم در صورتی که زمین در وسط قرار بگیرد و
ماه در یک سو و خورشید در سور دیگر باشد . مد های ضعیف ، کهکشند نامیده می شوند و زمان هایی رخ می دهند که ماه و
) خورشید زاویه ای قائمه با هم داشته باشند ؛ زیرا در این حالت نیروهای جاذبه ی آن ها یکدیگر را خنثی می کنند . ) شکل 3
البته شدت جزر و مد به عوامل گوناگونی مانند شکل دریا ، عرض جغرافیایی و ... هم بستگی دارد. مثلاً خلیج فاندی در کانادا به
علت شکل قیفی خود دارای مدهایی به ارتفاع 15 متر است. لازم به گفتن است که دریاچه ها چون معمولاً مساحت کمی دارند
و به دریاهای دیگر راه ندارند تا آب میان آنها جاری شود، تقریبا جزر ومد ندارند )دریای مازندران تقریبا جزر و مد ندارد.(
استفاده از جزر و مد برای تولید الکتریسیته :
به این منظور ابتدا باید سدی بر روی رودخانه یا ساحل دریاها ایجاد شود که به این نوع سد ها سد های جزر و مدی گفته می
شود . در زمان مد آب در حرکت به سمت ساحل و در زمان جزر آب های ذخیره شده در مسیر حرکتشان به سمت دریا از داخل
توربین های تعبیه شده در داخل سد عبور می کنند و باعث چرخش آن ها و در نتیجه تولید انرژی الکتریسیته می شوند.
شکل 2
شکل 3
6

29
استفاده از جزر و مد برای تولید ماهیگیری :
برای ماهیگیری با استفاده از جزر و مد از نوعی تور که
شکل نیم دایره ای دارد ، استفاده می شود . این تور در
ساحل دریا نصب می گردد . در زمان مد که آب به سمت
ساحل می آید ، ماهی ها برای تغذیه به این قسمت می
روند . ) به این دلیل که در این قسمت موجودات زیادی
وجود دارند که با تابش نور خورشید و وجود جریان هوا در آن جا رشد کرده و باعث ایجاد منابع تغذیه ی مناسبی برای ماهی
ها می شوند . از این رو ماهی ها در زمان مدها به این قسمت برای تغذیه هجوم می برند ( . با پایین آمدن سطح آب و حرکت
آن به سمت دریا ماهی ها در مسیر بازگشت شان با این تورها مواجه می شوند و بنابراین نمی توانند به دریا بروند . به این
صورت ماهی ها به دام افتاده و صید می شوند .

فصل پنجم(از معدن تا خانه)

نکته : تعداد اندکی از مواد به طور مستقیم و بیشتر آنها به طور غیر مستقیم از زمین به دست می آیند .
نکته : مواد اولیه مورد نیاز برای تهیه بسیاری از وسایل از معادن مختلف مثل معادن آهن ، مس ، طلا ، آلومینیوم ، گچ ، ذغال
سنگ و ... به دست می آید .
نکته : در معادن ، مواد معمولاً به صورت ترکیب وجود دارند .
1. عنصر آهن به چه صورت در معادن آهن وجود دارد ؟ عنصر آهن در معادن به صورت ترکیب های آهن یافت می شود .
اکسیدهای آهن از ترکیب های مهم آهن هستند که در این معادن وجود دارند . در این اکسید ها ، اتم های آهن و اکسیژن با
هم پیوند داده می شوند .
نکته : منظور از اکسید یک عنصر ، پیوند اتم های اکسیژن با آن عنصر است .
2. برای دستیابی به فلز آهن از سنگ آهن چه باید کرد ؟ برای دستیابی به فلز آهن ، باید اتم های اکسیژن را از اکسیدهای
آهن جدا نمود . البته این جدا کردن کار آسانی نیست و شامل یک تغییر شیمیایی است که با صرف انرژی زیادی همراه است .
3. چه مراحلی برای تهیه آهن از سنگ معدن باید انجام گردد؟ الف ( شناسایی معدن و بیرون آوردن سنگ معدن از دل زمین و
انتقال آن به کارخانه ب ( خالص سازی سنگ معدن پ ( گرما دادن مخلوط سنگ آهک ، کربن و آهک در کوره
ت ( تولید ورقه های فلز آهن
4. چگونه اتم های اکسیژن موجود در اکسید آهن را برای خالص سازی آهن ،جدا می کنند؟ برای جدا کردن اتم های اکسیژن ،
سنگ معدن را به همراه کربن )ذغال کُک ( در کوره های مخصوص حرارت می دهند . در اثر این عمل ، اتم های اکسیژن از
سنگ معدن جدا شده و به صورت کربن دی اکسید خارج می شوند . در نتیجه فلز آهن به حالت مذاب درته کوره باقی می ماند.
5. تغییر شیمیایی لازم برای بدست آمدن آهن از اکسید آهن را بنویسید .
فلز آهن + کربن دی اکسید کربن )ذغال کُک ( + اکسید آهن
6 . چرا از آهن خالص برای ساخت وسایل فلزی استفاده نمی شود ؟ زیرا آهن خالص تقریباً نرم است به طوری که می توان با
ناخن روی آن خط انداخت . همچنین به سرعت زنگ می زند و در اثر فشار خم می شود .
7. در ساخت لوازم آشپزخانه مثل کارد و چنگال از کدام آلیاژ آهن استفاده می شود ؟ چرا ؟ از آلیاژ آهن زنگ نزن )استیل( که
از ترکیب فلز آهن با فلزهای نیکل و کروم به دست می آید . زیرا این آلیاژ بر خلاف خود آهن در برابر زنگ زدن مقاوم است .
8 . در ساخت تیرآهن ، و بدنه خودروها از کدام آلیاژ آهن استفاده می شود ؟ چرا ؟ از آلیاژهایی که در ترکیبشان به آهن کربن
اضافه شده است مثل چدن و فولاد . زیرا این آلیاژ ها بسیار سخت و محکم تر از خود آهن هستند .
2 % کربن به کار رفته است . / نکته : در آلیاژ چدن حدود 4 % و در آلیاژ فولاد حدود 5
5

21
9. بتن چیست و چگونه تهیه می شود ؟ بتن یکی از موادی است که امروزه برای ساختن خانه های مسکونی و برج ها استفاده
می شود . بتن مخلوطی از سیمان ، ماسه و آب است و استحکام زیادی دارد .
نکته : استفاده همزمان از فولاد و بتن ) بتن آرمه ( در ساختن خانه های مسکونی سبب می شود که هنگام بروز حوادث طبیعی،
آسیب کمتری به ما وارد شود .
11 . برخی از کاربرد های بتن را بنویسید . سد سازی پل سازی لوله های فاضلاب کانال های آب منبع آب و ساختمان
سازی
11 . ماده اولیه برای ساخت سیمان چیست و چگونه تهیه می شود ؟ ماده ی اولیه سیمان ، آهک است که در طبیعت یافت نمی
شود بلکه آن را از سنگ آهک موجود در طبیعت به دست می آورند . سیمان مخلوطی از آهک و خاک رس است .
12 . مراحل تهیه سیمان را توضیح دهید. برای تهیه سیمان ابتدا سنگ آهک را حرارت می دهند تا به آهک تبدیل شود. سپس
آهک حاصل را با خاک رس مخلوط می کنند که حاصل آن تهیه سیمان است .
13 . واکنش های شیمیایی لازم برای تهیه سیمان را بنویسید .
آهک ) کلسیم اکسید ( + کربن دی اکسید سنگ آهک )کربنات کلسیم (
سیمان رس + آهک
نکته : مخلوط آب و آهک را به عنوان ضدعفونی کننده در ورودی استخرها ، گاوداری ها و مرغداری به کار می برند .
14 . ماده اولیه وسایل زیر را بنویسید .
الف ( کارد و چنگال : سنگ معدن آهن ب ( ظروف سفالی و چینی : خاک رس
پ ( ظروف شیشه ای : ماسه
15 . برای تهیه ظروف سفالی و چینی چه تغییراتی لازم است در خاک رس صورت پذیرد ؟ الف ( تهیه گل کوزه گری
ب ( شکل دادن به خمیر پ ( پختن و لعاب دادن
نکته : برای جلوگیری از نفوذ آب به ظروف سفالی روی آن ها را لعاب می دهند . این لعاب شامل گرد بسیار نرمی از شیشه
است . در این حالت به هنگام پختن ظروف در کوره این گرد ذوب می شود و لایه ای ضد آب روی سطح ظرف به وجود می
آید .
نکته : در تولید ظروف سفالی رنگی از اکسیدهای فلزهای مختلفی مانند آهن ) برای رنگ لعاب قهوه ای و زرد ( ، کروم )برای
رنگ لعاب سبز ( ، مس )برای رنگ لعاب سبز و قرمز ( ، طلا )برای رنگ لعاب قرمز یاقوتی ( ، کبالت )برای رنگ لعاب آبی ( و
... استفاده می کنند .
16 . مراحل تهیه شیشه را مختصراً توضیح دهید . برای تهیه شیشه ماسه را با افزودن مواد شیمیایی مختلف گرما می دهند تا به
خمیر شیشه تبدیل شود . سپس خمیر شیشه در قالب های دلخواه می ریزند و به شکل های مشخص در می آورند .
5

21
17 . واکنش تهیه شیشه را بنویسید . شیشه ماسه + سدیم کربنات + آهک
نکته : پیش بینی دانشمندان نشان می دهد که اگر انسان با همین روند منابع را مصرف کند تا صد سال دیگر بسیاری از منابع
شناخته شده به پایان خواهند رسید .
18 . برخی از راه های حفاظت از محیط زیست را نام برده و بنویسید چگونه باعث محافظت از منابع طبیعی می شوند ؟
الف ( کاهش مصرف یا صرفه جویی : در صورتی که از منابع به حد نیاز استفاده شود و همچنین از وسایلی استفاده شود که
باعث کاهش مصرف منابع گردد در استفاده از منابع طبیعی جدید صرفه جویی می شود .
ب ( بازیافت : با تفکیک ضایعات و زباله ها از هم و انتقال آن ها به کارخانه های بازیافت می توان فرایند عمل آوردن مواد
مصرف شده را به گونه ای که دوباره قابل استفاده شوند را مهیا کرد و به این ترتیب در استفاده از منابع صرفه جویی نمود .
پ ( مصرف دوباره ) تعمیرکردن ( : در صورت امکان با تعمیر و اصلاح وسایل ، از آن ها مجدداً استفاده شود تا منابع اولیه ی

فصل هفتم(سفر آب درون زمین):

نکته : آب های زیرزمینی بعد از یخچال ها بزرگترین ذخیره گاه آب شیرین هستند .
نکته : بخش عمده ی آب مصرفی کشور ما از آب های زیرزمینی تامین می شود .
نکته : نفوذ آب از بستر رودها ، دریاچه ها ، آب های حاصل از ذوب برف ها و یخ ها درتشکیل آب های زیرزمینی نقش دارند .
1. رایج ترین راه برای دستیابی به آب های زیرزمینی چیست ؟ حفر چاه و قنات
2. به چه خاک یا سنگی نفوذ پذیر می گویند ؟ مثال بزنید . به خاک یا سنگی که آب بتواند درون آنها وارد شود نفوذ پذیر یا
متخلخل می گویند. مثل ماسه سنگ
3. به چه خاک یا سنگی نفوذ ناپذیر می گویند ؟ مثال بزنید . به خاک یا سنگی که آب نتواند درون آنها وارد شود و تقریباً غیر
قابل نفوذ انذ ، سنگ های نفوذ ناپذیر یا غیرمتخلخل می گویند. مثل خاک رس
4. اندازه ذرات چه تاثیری در میزان نفوذ آب به درون زمین دارد ؟ هر چه اندازه ذرات درشت تر باشد ، فضاهای خالی بین ذرات
تشکیل دهنده ی آن ها بیشتر است و بنابراین نفوذ پذیری خاک بیشتر خواهد بود یعنی آب راحت تر در آ ن ها نفوذ و عبور می
کند .
5. نفوذ پذیری شن و ماسه را با رس مقایسه کنید . شن و ماسه ذراتی درشت هستند و فضاهای خالی شان زیاد است بنابراین
آب را به راحتی از خود عبور می دهند ولی ذرات رس دانه ریز هستند و فضاهای خالی بین شان بسیار کم است. بنابراین آب
نمی تواند به خوبی در آن ها نفوذ کند .
6 . اگر مقدار ماسه خاک نسبت به رس آن بیشتر باشد ، نفوذ آب به درون زمین چگونه است ؟ در این صورت خاک آب را در
خود نگه نمی دارد و آب با سرعت به لایه های زیرین می رود .
7. اگر مقدار رس خاک نسبت به ماسه آن بیشتر باشد ، نفوذ آب به درون زمین چگونه است ؟ در این صورت آب به راحتی نمی
تواند به داخل زمین نفوذ کند .
نکته : زمین هایی که مقدار نفوذپذیری خاک آن ها خیلی زیاد یا خیلی کم باشد ، برای کشاورزی مناسب نیستند ؛ زیرا
نفوذپذیری زیاد سبب می شود آب به سرعت به قسمت های پایین تر خاک رفته و ریشه ها از آب محروم بمانند و نفوذپذیری
کم خاک نیز سبب می شود که آب نتواند وارد خاک شود و باز هم ریشه ها از آب محروم می مانند .
نکته : خاکی برای کشاورزی مناسب است که دارای مقدار تقریباً مساوی از ماسه و رس باشد .
8 . چه عواملی در میزان نفوذ آب به درون زمین تاثیر گذارند ؟
الف ( اندازه ذرات تشکیل دهنده خاک : هر چه ذرات خاک درشت تر باشند و فضای خالی شان بیشتر باشد ، آب بیشتری در
زمین نفوذ می کند . ب ( شیب زمین: هر چه شیب زمین کمتر باشد، سرعت آب جاری کمتر بوده و فرصت بیشتری برای
7

31
نفوذ در زمین دارد. پ ( پوشش گیاهی : پوشش گیاهی سبب نفوذ بیشتر آب در خاک می شود و ذخیره ی آب های زیرزمینی
را افزایش می دهد .
نکته : برای احداث سد باید از دامنه های فاقد پوشش گیاهی استفاده کنیم تا آب پشت سد مانده و در زمین نفوذ کمتری داشته
باشد .
9. ذخایر آب زیرزمینی چگونه ایجاد می شود ؟ آب های سطحی پس از نفوذ در درون زمین ، فضاهای خالی بین ذرات تشکیل
دهنده رسوبات و سنگ ها را پر می کنند و ذخایر آب های زیر زمینی را به وجود می آورند .
11 . حرکت آب ها در زیر زمین به چه صورت است ؟ آب ها در زیر زمین دارای حرکت می باشند . سرعت حرکت آن ها از
1/5 متر تا 511 متر در سال متغیر است . جهت حرکت آب از شیب زمین پیروی می کند .
11 . تاثیر اندازه ذرات را بر سرعت حرکت آب های زیرزمینی با مثال توضیح دهید . سرعت حرکت آب های زیر زمینی در
رسوبات دانه درشت مانند آبرفت ها زیاد و در رسوبات دانه ریز مانند رس ها بسیار ناچیز است .
12 . غارهای آهکی چگونه تشکیل می شوند ؟ آب های زیرزمین هنگام نفوذ در سنگ های آهکی ، آن ها را در خود حل و
فضاهای خالی ایجاد می کنند . با ادامه ی این فرایند فضاهای خالی بیشتر و بزرگ تر شده و غارهای آهکی به وجود می آید .
13 . چه نوع خاکی برای تشکیل ذخیره ی آب های زیرزمینی مناسب است ؟ میزان فضای خالی و نفوذ پذیری در سنگ ها و
رسوبات مختلف متفاوت است . به عنوان مثال در آبرفت ها ، میزان فضای خالی و نفوذ پذیری زیاد است . بنابراین برای
تشکیل آب های زیرزمینی مناسب است . در حالی که رس ها گر چه دارای فضای خالی هستند ، اما به دلیل دانه ریز بودن ،
برای ذخیره آب های زیر زمینی مناسب نمی باشند .
14 . حرکت آب های زیر زمینی به داخل زمین تا به کجا ادامه دارد ؟ بخشی از آب های سطحی که به درون زمین نفوذ می
کنند به حرکت خود تا رسیدن به یک لایه نفوذ ناپذیر ادامه می دهند و فضاهای خالی رسوبات و سنگ ها را پر می کنند .
15 . منطقه اشباع را تعریف کنید . منطقه اشباع منطقه ای است که فضاهای خالی بین ذرات آن کاملاً توسط آب پر شده باشد .
16 . سطح ایستابی را تعریف کنید . به سطح بالایی منطقه اشباع سطح ایستابی گفته می شود
که مرز بین منطقه اشباع و منطقه بالایی است .
نکته : هر چه عمق چاه بیشتر باشد ، عمق سطح ایستابی نیز بیشتر است .
17 . عمق چاه ها را در مناطق ساحلی و مناطق خشک مقایسه کنید . در مناطق نزدیک دریا عمق چاه های آب کم است و
ممکن است شما با چند متر حفر کردن به سطح ایستابی برسید اما در نواحی خشک داخل کشور این عمق زیاد است و ممکن
است بیش از 151 متر باشد .
7

32
18 . عمق سطح ایستابی به چه عواملی بستگی دارد ؟ الف ( جنس زمین : هرچه ذرات سازنده زمین نفوذپذیر تر باشد و عمق
این قسمت نفوذپذیر بیشتر باشد ، آب به قسمت های پایین تر نفوذ می کند و عمق سطح ایستابی بیشتر است . ب ( میزان و
شدت بارندگی : هر چه بارندگی بیشتر باشد طبعاً آب بیشتری در زمین نفوذ می کند بنابراین سطح ایستابی بالاتر خواهد آمد .
پ ( پوشش گیاهی : پوشش گیاهی در منطقه سبب جذب آب ها به داخل زمین می گردد و در نتیجه باعث بالا آمدن سطح
ایستابی می شود . ت ( شیب زمین : زیاد بودن شیب زمین باعث می شود آب کمتر به داخل زمین نفوذ کند و از این رو سطح
ایستابی در مناطق عمیق تر تشکیل خواهد شد . ث ( میزان برداشت از چاه ها : مصرف زیاد از آب چاه ها منجر به خشک
شدن چاه ها و پایین آمدن سطح ایستابی می شود . ج ( دوری یا نزدیکی به آب های سطحی : عمق سطح ایستابی در منطق
نزدیک به آب های سطحی به دلیل نفوذ بیشتر آب به داخل زمین کمتر است.
19 . سفره های آب زیرزمینی معمولاً در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ اغلب سفره های آب زیرزمینی در رسوبات سخت نشده
مانند آبرفت ها و مخروط افکنه ها که متشکل از شن ، ماسه و ریگ هستند ، تشکیل می شوند .
21 . انواع سفره های آب زیر زمینی ) آبخوان ( را نام ببرید . 1 سفره های آب زیر زمین آزاد 2 سفره های آب زیر زمین
تحت فشار
21 . سفره های آب های زیرزمینی آزاد چگونه و در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ در این نوع سفره ها یک لایه نفوذ پذیر بر
روی یک لایه نفوذ ناپذیر قرار دارد . این نوع آبخوان ها بیشتر در دشت ها و کوه ها ایجاد می شوند .
نکته : آب موجود در سفره های آب زیرزمینی آزاد از طریق حفر چاه و قنات قابل بهره برداری می باشد .
22 . چشمه چگونه تشکیل می شود ؟ )چشمه را تعریف کنید .( در صورتی که در مناطق شیب دار آب های زیر زمینی به طور
طبیعی به سطح زمین برسند و جاری شوند ، چشمه به وجود می آید .
23 . سفره های آب زیر زمینی تحت فشار چگونه و در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ این نوع سفره های آب زیرزمینی در
جایی تشکیل می شوند که یک لایه نفوذ پذیر بین دو لایه نفوذ ناپذیر قرار بگیرد . این نوع سفره بیشتر در نواحی کوهستانی و
شیب دار ایجاد می شود .
24 . ویژگی آب های زیرزمینی را بنویسید . آب های زیرزمینی غالباً بی رنگ ، بی بو و فاقد مواد تیره کننده است . از دیگر
ویژگی آن ها ترکیب شیمایی و دمای ثابت آن ها است .
نکته : میزان آلودگی میکروبی آب های زیر زمینی نسبت به آب های سطحی کمتر و املاح معدنی محلول در آن ها بیشتر
است .
نکته : آب های زیرزمینی غالباً به علت نفوذ فاضلاب خانگی و شهری آلوده می شوند .
نکته : کلسیم و منیزیم از مهم ترین املاح موجود در آب های زیرزمینی هستند .
25 . به چه آب هایی آب سخت گفته می شود ؟به آبی که میزان کلسیم و منیزیم در آن زیاد باشد آب سخت گفته می شود .
نکته : اگر املاح موجود در آب از حد معمول بیشتر باشد ، برای سلامتی مضر است .
7

33
26 . قنات یا کاریز را تعریف کنید . نوعی چشمه ی مصنوعی است که به کمک آن می توان آب های زیر زمینی را به سطح
زمین هدایت کرد .
نکته : برای حفر قنات از زمین های شیب دار استفاده می شود .
نکته : در قدیم برای اولین بار در جهان ایرانیان برای بهره برداری از آب های زیرزمینی اقدام به حفر قنات کردند .
نکته : قنات ها معمولاً در جاهایی که میزان بارش سالیانه کم باشد حفر می شوند به طور مثال در ایران شهرهایی مانند قم ،
اصفهان ، سمنان ، یزد و ...
27 . چرخه آب را تعریف کنید . آب های زمین، همواره بین دریا، هوا و خشکی در حال جابه جایی اند. به این جابه جایی دائمی
آب چرخه آب می گویند .
28 . انرژی های مورد نیاز برای چرخه آب را نام ببرید و بنویسید این انرژی چگونه تامین می شود ؟ 6. انرژی مورد نیاز برای
تبخیر شدن )این انرژی توسط نور خورشید تامین می شود.( 2. انرژی مورد نیاز برای جابه جایی آب تبخیر شده و هوای مرطوب
)این انرژی از طریق جریان هوا و باد تامین می شود. 3. انرژی مورد نیاز برای بارش باران و برف و جاری شدن آب ها بر روی )
زمین )این انرژی توسط نیروی گرانش زمین تامین می شود. )

فصل هفتم(سفر آب درون زمین 2):

نکته : آب های زیرزمینی بعد از یخچال ها بزرگترین ذخیره گاه آب شیرین هستند .
نکته : بخش عمده ی آب مصرفی کشور ما از آب های زیرزمینی تامین می شود .
نکته : نفوذ آب از بستر رودها ، دریاچه ها ، آب های حاصل از ذوب برف ها و یخ ها درتشکیل آب های زیرزمینی نقش دارند .
1. رایج ترین راه برای دستیابی به آب های زیرزمینی چیست ؟ حفر چاه و قنات
2. به چه خاک یا سنگی نفوذ پذیر می گویند ؟ مثال بزنید . به خاک یا سنگی که آب بتواند درون آنها وارد شود نفوذ پذیر یا
متخلخل می گویند. مثل ماسه سنگ
3. به چه خاک یا سنگی نفوذ ناپذیر می گویند ؟ مثال بزنید . به خاک یا سنگی که آب نتواند درون آنها وارد شود و تقریباً غیر
قابل نفوذ انذ ، سنگ های نفوذ ناپذیر یا غیرمتخلخل می گویند. مثل خاک رس
4. اندازه ذرات چه تاثیری در میزان نفوذ آب به درون زمین دارد ؟ هر چه اندازه ذرات درشت تر باشد ، فضاهای خالی بین ذرات
تشکیل دهنده ی آن ها بیشتر است و بنابراین نفوذ پذیری خاک بیشتر خواهد بود یعنی آب راحت تر در آ ن ها نفوذ و عبور می
کند .
5. نفوذ پذیری شن و ماسه را با رس مقایسه کنید . شن و ماسه ذراتی درشت هستند و فضاهای خالی شان زیاد است بنابراین
آب را به راحتی از خود عبور می دهند ولی ذرات رس دانه ریز هستند و فضاهای خالی بین شان بسیار کم است. بنابراین آب
نمی تواند به خوبی در آن ها نفوذ کند .
6 . اگر مقدار ماسه خاک نسبت به رس آن بیشتر باشد ، نفوذ آب به درون زمین چگونه است ؟ در این صورت خاک آب را در
خود نگه نمی دارد و آب با سرعت به لایه های زیرین می رود .
7. اگر مقدار رس خاک نسبت به ماسه آن بیشتر باشد ، نفوذ آب به درون زمین چگونه است ؟ در این صورت آب به راحتی نمی
تواند به داخل زمین نفوذ کند .
نکته : زمین هایی که مقدار نفوذپذیری خاک آن ها خیلی زیاد یا خیلی کم باشد ، برای کشاورزی مناسب نیستند ؛ زیرا
نفوذپذیری زیاد سبب می شود آب به سرعت به قسمت های پایین تر خاک رفته و ریشه ها از آب محروم بمانند و نفوذپذیری
کم خاک نیز سبب می شود که آب نتواند وارد خاک شود و باز هم ریشه ها از آب محروم می مانند .
نکته : خاکی برای کشاورزی مناسب است که دارای مقدار تقریباً مساوی از ماسه و رس باشد .
8 . چه عواملی در میزان نفوذ آب به درون زمین تاثیر گذارند ؟
الف ( اندازه ذرات تشکیل دهنده خاک : هر چه ذرات خاک درشت تر باشند و فضای خالی شان بیشتر باشد ، آب بیشتری در
زمین نفوذ می کند . ب ( شیب زمین: هر چه شیب زمین کمتر باشد، سرعت آب جاری کمتر بوده و فرصت بیشتری برای
7

31
نفوذ در زمین دارد. پ ( پوشش گیاهی : پوشش گیاهی سبب نفوذ بیشتر آب در خاک می شود و ذخیره ی آب های زیرزمینی
را افزایش می دهد .
نکته : برای احداث سد باید از دامنه های فاقد پوشش گیاهی استفاده کنیم تا آب پشت سد مانده و در زمین نفوذ کمتری داشته
باشد .
9. ذخایر آب زیرزمینی چگونه ایجاد می شود ؟ آب های سطحی پس از نفوذ در درون زمین ، فضاهای خالی بین ذرات تشکیل
دهنده رسوبات و سنگ ها را پر می کنند و ذخایر آب های زیر زمینی را به وجود می آورند .
11 . حرکت آب ها در زیر زمین به چه صورت است ؟ آب ها در زیر زمین دارای حرکت می باشند . سرعت حرکت آن ها از
1/5 متر تا 511 متر در سال متغیر است . جهت حرکت آب از شیب زمین پیروی می کند .
11 . تاثیر اندازه ذرات را بر سرعت حرکت آب های زیرزمینی با مثال توضیح دهید . سرعت حرکت آب های زیر زمینی در
رسوبات دانه درشت مانند آبرفت ها زیاد و در رسوبات دانه ریز مانند رس ها بسیار ناچیز است .
12 . غارهای آهکی چگونه تشکیل می شوند ؟ آب های زیرزمین هنگام نفوذ در سنگ های آهکی ، آن ها را در خود حل و
فضاهای خالی ایجاد می کنند . با ادامه ی این فرایند فضاهای خالی بیشتر و بزرگ تر شده و غارهای آهکی به وجود می آید .
13 . چه نوع خاکی برای تشکیل ذخیره ی آب های زیرزمینی مناسب است ؟ میزان فضای خالی و نفوذ پذیری در سنگ ها و
رسوبات مختلف متفاوت است . به عنوان مثال در آبرفت ها ، میزان فضای خالی و نفوذ پذیری زیاد است . بنابراین برای
تشکیل آب های زیرزمینی مناسب است . در حالی که رس ها گر چه دارای فضای خالی هستند ، اما به دلیل دانه ریز بودن ،
برای ذخیره آب های زیر زمینی مناسب نمی باشند .
14 . حرکت آب های زیر زمینی به داخل زمین تا به کجا ادامه دارد ؟ بخشی از آب های سطحی که به درون زمین نفوذ می
کنند به حرکت خود تا رسیدن به یک لایه نفوذ ناپذیر ادامه می دهند و فضاهای خالی رسوبات و سنگ ها را پر می کنند .
15 . منطقه اشباع را تعریف کنید . منطقه اشباع منطقه ای است که فضاهای خالی بین ذرات آن کاملاً توسط آب پر شده باشد .
16 . سطح ایستابی را تعریف کنید . به سطح بالایی منطقه اشباع سطح ایستابی گفته می شود
که مرز بین منطقه اشباع و منطقه بالایی است .
نکته : هر چه عمق چاه بیشتر باشد ، عمق سطح ایستابی نیز بیشتر است .
17 . عمق چاه ها را در مناطق ساحلی و مناطق خشک مقایسه کنید . در مناطق نزدیک دریا عمق چاه های آب کم است و
ممکن است شما با چند متر حفر کردن به سطح ایستابی برسید اما در نواحی خشک داخل کشور این عمق زیاد است و ممکن
است بیش از 151 متر باشد .
7

32
18 . عمق سطح ایستابی به چه عواملی بستگی دارد ؟ الف ( جنس زمین : هرچه ذرات سازنده زمین نفوذپذیر تر باشد و عمق
این قسمت نفوذپذیر بیشتر باشد ، آب به قسمت های پایین تر نفوذ می کند و عمق سطح ایستابی بیشتر است . ب ( میزان و
شدت بارندگی : هر چه بارندگی بیشتر باشد طبعاً آب بیشتری در زمین نفوذ می کند بنابراین سطح ایستابی بالاتر خواهد آمد .
پ ( پوشش گیاهی : پوشش گیاهی در منطقه سبب جذب آب ها به داخل زمین می گردد و در نتیجه باعث بالا آمدن سطح
ایستابی می شود . ت ( شیب زمین : زیاد بودن شیب زمین باعث می شود آب کمتر به داخل زمین نفوذ کند و از این رو سطح
ایستابی در مناطق عمیق تر تشکیل خواهد شد . ث ( میزان برداشت از چاه ها : مصرف زیاد از آب چاه ها منجر به خشک
شدن چاه ها و پایین آمدن سطح ایستابی می شود . ج ( دوری یا نزدیکی به آب های سطحی : عمق سطح ایستابی در منطق
نزدیک به آب های سطحی به دلیل نفوذ بیشتر آب به داخل زمین کمتر است.
19 . سفره های آب زیرزمینی معمولاً در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ اغلب سفره های آب زیرزمینی در رسوبات سخت نشده
مانند آبرفت ها و مخروط افکنه ها که متشکل از شن ، ماسه و ریگ هستند ، تشکیل می شوند .
21 . انواع سفره های آب زیر زمینی ) آبخوان ( را نام ببرید . 1 سفره های آب زیر زمین آزاد 2 سفره های آب زیر زمین
تحت فشار
21 . سفره های آب های زیرزمینی آزاد چگونه و در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ در این نوع سفره ها یک لایه نفوذ پذیر بر
روی یک لایه نفوذ ناپذیر قرار دارد . این نوع آبخوان ها بیشتر در دشت ها و کوه ها ایجاد می شوند .
نکته : آب موجود در سفره های آب زیرزمینی آزاد از طریق حفر چاه و قنات قابل بهره برداری می باشد .
22 . چشمه چگونه تشکیل می شود ؟ )چشمه را تعریف کنید .( در صورتی که در مناطق شیب دار آب های زیر زمینی به طور
طبیعی به سطح زمین برسند و جاری شوند ، چشمه به وجود می آید .
23 . سفره های آب زیر زمینی تحت فشار چگونه و در چه مناطقی تشکیل می شوند ؟ این نوع سفره های آب زیرزمینی در
جایی تشکیل می شوند که یک لایه نفوذ پذیر بین دو لایه نفوذ ناپذیر قرار بگیرد . این نوع سفره بیشتر در نواحی کوهستانی و
شیب دار ایجاد می شود .
24 . ویژگی آب های زیرزمینی را بنویسید . آب های زیرزمینی غالباً بی رنگ ، بی بو و فاقد مواد تیره کننده است . از دیگر
ویژگی آن ها ترکیب شیمایی و دمای ثابت آن ها است .
نکته : میزان آلودگی میکروبی آب های زیر زمینی نسبت به آب های سطحی کمتر و املاح معدنی محلول در آن ها بیشتر
است .
نکته : آب های زیرزمینی غالباً به علت نفوذ فاضلاب خانگی و شهری آلوده می شوند .
نکته : کلسیم و منیزیم از مهم ترین املاح موجود در آب های زیرزمینی هستند .
25 . به چه آب هایی آب سخت گفته می شود ؟به آبی که میزان کلسیم و منیزیم در آن زیاد باشد آب سخت گفته می شود .
نکته : اگر املاح موجود در آب از حد معمول بیشتر باشد ، برای سلامتی مضر است .
7

33
26 . قنات یا کاریز را تعریف کنید . نوعی چشمه ی مصنوعی است که به کمک آن می توان آب های زیر زمینی را به سطح
زمین هدایت کرد .
نکته : برای حفر قنات از زمین های شیب دار استفاده می شود .
نکته : در قدیم برای اولین بار در جهان ایرانیان برای بهره برداری از آب های زیرزمینی اقدام به حفر قنات کردند .
نکته : قنات ها معمولاً در جاهایی که میزان بارش سالیانه کم باشد حفر می شوند به طور مثال در ایران شهرهایی مانند قم ،
اصفهان ، سمنان ، یزد و ...
27 . چرخه آب را تعریف کنید . آب های زمین، همواره بین دریا، هوا و خشکی در حال جابه جایی اند. به این جابه جایی دائمی
آب چرخه آب می گویند .
28 . انرژی های مورد نیاز برای چرخه آب را نام ببرید و بنویسید این انرژی چگونه تامین می شود ؟ 6. انرژی مورد نیاز برای
تبخیر شدن )این انرژی توسط نور خورشید تامین می شود.( 2. انرژی مورد نیاز برای جابه جایی آب تبخیر شده و هوای مرطوب
)این انرژی از طریق جریان هوا و باد تامین می شود. 3. انرژی مورد نیاز برای بارش باران و برف و جاری شدن آب ها بر روی )
زمین )این انرژی توسط نیروی گرانش زمین تامین می شود. )

جزوه علوم تجربی پایه هفتم فصل:

34
فصل 8 : انرژی و تبدیل های آن
1. مفهوم کار در علوم تجربی را تعریف کنید . )کار چه هنگامی انجام می شود ؟ ( هنگامی کار انجام می شود که نیروی وارد
شده به جسم سبب جا به جا شدن آن شود .
2. عوامل موثر در انجام کار را نام ببرید . کار انجام شده روی جسم به مقدار نیروی وارد شده و مقدار جابه جایی بستگی دارد .
به عبارت دیگر هر چه مقدار نیروی وارد شده به جسم و جابه جایی آن بیشتر باشد کار انجام شده نیز بیشتر است.
نکته : وارد کردن نیرو ممکن است سبب حرکت ، توقف ، تغییر اندازه سرعت ، تغییر شکل یا تغییر جهت جسم شود .
نیرو = کار × 3. فرمول محاسبه ی کار را بنویسید . جابه جایی
در این رابطه نیرو بر حسب نیوتون ) N ( ، جا به جایی بر حسب متر ) m ( و کار بر حسب ژول ) J ( اندازه گیری و بیان می
شود .
4. در علوم تجربی چه زمان هایی کار انجام نمی شود ؟ با توجه به فرمول کار اگر هر یک از کمیت های نیرو یا جا به جایی
صفر باشند کار رخ نخواهد داد . بنابراین در حالات زیر کار انجام نمی شود :
الف ( اگر نیروی وارد شده به جسم برای حرکت دادن آن کافی نباشد ، کار رخ نمی دهد . ) جابه جایی صفر است ( مثل هُل
دادن جعبه ای بزرگ که باعث حرکتش نشود .
ب ( اگر نیروی وارد شده به جسم فقط برای جلوگیری از نیروی جاذبه زمین و در جهت سقوط نکردن جسم باشد ، کار انجام
نشده است . ) جابه جایی صفر است ( مثل وزنه برداری که وزنه را بالای سرش نگه داشته است . )البته وزنه بردار برای بلند
کردن وزنه کار انجام داده است . (
پ ( اگر حرکت جسمی در اثر وارد شدن نیرو به آن نباشد ، کار صورت نگرفته است . مثل حرکت اجسام و برخی شهاب سنگ
ها در فضای بیکران ) نیرو صفر است (
نکته : اگر نیرو بر جهت جابه جایی عمود باشد ، کار انجام نمی شود ، زیرا این نیرویی که وارد می شود ) نیروی تکیه گاه (
برای غلبه بر نیروی جاذبه زمین است و در جهت جا به جایی جسم وارد نمی شود .
در تصویر مقابل فرد دو نیرو را برجعبه وارد می کند.نیروی اول نیرویی برابر
با نیروی وزن جسم اما در جهت بالا به منظور نگه داشتن جسم و جلوگیری از
افتادن آن بر روی زمین به جسم وارد می شود. این نیرو کاری انجام نمی دهد,
چون بر جهت جا به جایی جسم عمود است . نیروی دوم به صورت افقی به منظور
به حرکت در آوردن جسم به طرف جلو وارد می گردد . این نیرو چون در راستای
جابه جایی است پس کار انجام می دهد.
5. کارگری کیسه ی 511 نیوتونی سیمان را 21 متر جا به جا کرده است . او چقدر کار انجام داده است ؟
J نیرو =کار × 511 = کار جا به جایی × 21 = 11111
8

35
هر 1111 ژول یک کیلوژول است . بنابراین می توانیم بگوییم این کارگر 11 کیلوژول کار انجام داده است . ) 1KJ=1000 J )
6 . علی که 61 کیلوگرم است یک مسیر 211 متری را دویده است . او چه مقدار کار انجام داده است ؟
در اینجا نیروی انجام دهنده کار نیروی وزن است . در مسئله جرم علی داده شده است . که برای تبدیل آن به نیرو باید آن را
9 یا تقریباً 11 ضرب نماییم. / در شتاب جاذبه زمین یعنی 8 N 61 = وزن علی × 11 = 611
KJ = 121 J نیرو =کار × 611 = کار جا به جایی × 211 = 121111
1 متر بلند می کند . وزن وزنه چقدر است ؟ / 7. وزنه برداری با انجام 2411 ژول کار وزنه ای را 5
N نیرو = کار × کار = نیرو جابه جایی ÷ 2411 = نیرو جابه جایی ÷ 1/5 = 1611
8 . جرثقیلی 2111 نیوتون خاک را با صرف 84111 ژول انرژی جا به جا کرده است . میزان جا به جایی را محاسبه کنید .
m نیرو = کار × کار = جابه جایی جابه جایی ÷ 84111 = جابه جایی نیرو ÷ 2111 = 41
9. جعبه ای به وزن 411 نیوتون روی زمین قرار دارد .
1 متر بالا می برد . او چقدر کار انجام داده است ؟ / الف ( سهیل جعبه را 5
J نیرو =کار × 411 = کار جا به جایی × 1/5 = 611
1 متر جا به جا کرده است . او چه مقدار کار انجام داده / ب ( او با هُل دادن جعبه و صرف کردن 151 نیوتون نیرو ، جعبه را 5
است ؟ J نیرو =کار × 151 = کار جا به جایی × 1/5 = 225
با مقایسه ی قسمت های الف و ب می بینیم که کاری که برای کشیدن جعبه انجام شده ، کم تر از بلند کردن همان جعبه ) با
میزان برابری جابه جایی ( است . زیرا هنگامی که ما جعبه را می کشیم باید بر نیروی اصطحکاک آن جسم و زمین غلبه کنیم
در حالیکه برای بلند کردن جسم باید بر نیروی وزن که از طرف زمین به جسم وارد می شود غلبه کنیم. در نتیجه نیروی
اصطحکاک بین جسم و زمین کم تر از نیروی وزن آن جسم می باشد .
نکته : هر چه جسم سنگین تر باشد ، نیروی اصطحکاک بین جسم و سطح زیرین آن بیشتر است و برای جا به جا کردن آن
) هُل دادنش ( باید نیروی بیشتری صرف کنیم .
11 . انرژی را تعریف کنید . به توانایی انجام کار انرژی گفته می شود .
نکته : انرژی به شکل های متفاوتی وجود دارد و مهم ترین ویژگی آن قابلیت تبدیل آسان از یک شکل به شکل دیگر است .
11 . انواع صورت های انرژی را نام ببرید. انرژی های گرمایی، نورانی ، حرکتی) مکانیکی( ، صوتی ، الکتریکی، شیمیایی و
هسته ای
12 . انواع انرژی را نام ببرید . انرژی جنبشی و انرژی پتانسیل
8

36
13 . انرژی جنبشی را با ذکر مثال هایی تعریف کنید . به انرژی که جسم به علت حرکت خود دارد، انرژی جنبشی گفته می
شود. باد، آب جاری، اتومبیل در حال حرکت، پرنده ی در حال پرواز و ... دارای انرژی جنبشی هستند.
14 . عوامل موثر در انرژی جنبشی را با ذکر تاثیر نام ببرید . انرژی جنبشی هر جسم ، به جرم جسم و مقدار سرعت آن بستگی
دارد . یعنی هر چه جسمی سنگین تر باشد و تندتر حرکت کند ، انرژی جنبشی آن بیشتر است .
15 . فرمول محاسبه انرژی جنبشی را بنویسید .
در این رابطه یکا اندازه گیری جرم کیلوگرم ) Kg ( ، سرعت متر بر ثانیه ) m/s ( و انرژی جنبشی ژول ) J ( است .
16 . اتومبیلی به جرم 1111 کیلوگرم با سرعت 81 متر بر ثانیه درحال حرکت است . انرژی جنبشی این اتومبیل را محاسبه کنید.
KJ = 3211 j انرژی جنبشی = ×1111 × ) 81 (2 = 511 × 6411= 3211111
نکته : می توان روی یک جسم کار انجام داد بدون آن که انرژی جنبشی آن تغییر کند .
17 . انرژی پتانسیل را با ذکر مثال تعریف کنید . انرژی ذخیره شده در اجسام را انرژی پتانسیل می گویند. وقتی فنری کشیده یا
فشرده می شود و یا شی ای از سقف آویزان می شود دارای انرژی ذخیره شده است.
نکته : انرژی پتانسیل یا پنهان نوعی از انرژی است که تا آزاد نشوند کاری انجام نمی دهند .
18 . انواع انرژی پتانسیل را با ذکر مثال نام ببرید .
الف ( انرژی پتانسیل گرانشی : انرژی ذخیره شده در اجسامی که با ارتفاع از زمین ثابت هستند . مثل کتابی که در قفسه
کتابخانه قرار دارد .
ب ( انرژی پتانسیل کشسانی : انرژی ذخیره شده در اجسامی مثل کش ، فنر و نوار لاستیکی که هر گاه آن ها را بکشیم این
نوع از انرژی پتانسیل در آن ها ذخیره می شوند .
پ ( انرژی پتانسیل شیمیایی : انرژی ذخیره شده در انواع مواد غذایی و سوخت ها که برای آزاد شدن انرژی آن ها باید یک
تغییر شیمیایی رخ بدهد .
ت ( انرژی پتانسیل هسته ای یا اتمی : انرژی ذخیره شده در هسته ی برخی از اتم ها مثل هسته اورانیوم
19 . انرژی پتانسیل گرانشی به چه عواملی وابسته است ؟ انرژی پتانسیل گرانشی به وزن جسم و ارتفاع جسم از سطح زمین
وابسته است . هر چه وزن جسم و ارتفاعش از سطح زمین بیشتر باشد ، انرژی پتانسیل گرانشی اش بیشتر است .
21 . فرمول محاسبه ی انرژی پتانسیل گرانشی را بنویسید .
وزن جسم = انرژی پتانسیل گرانشی × ارتفاع جسم از سطح زمین
در این رابطه یکا اندازه گیری وزن نیوتون ) N ( ، ارتفاع متر) m ( و انرژی پتانسیل گرانشی ژول ) J ( است .
8

37
21 . یک لوستر با وزن 751 نیوتون روی سقفی که از زمین 3 متر ارتفاع دارد ، آویزان است . انرژی پتانسیل گرانشی این لوستر
را محاسبه کنید .
J وزن جسم = انرژی پتانسیل گرانشی × 751 = انرژی پتانسیل گرانشی ارتفاع جسم از سطح زمین × 3 = 2251
1 متر قرار گرفته است . انرژی پتانسیل گرانشی کیف را محاسبه کنید . / 22 . یک کیف 2 کیلوگرمی روی میزی با ارتفاع 5
ابتدا باید وزن کیف را محاسبه کنیم : N 2 = وزن کیف × 11 = 21
J وزن جسم = انرژی پتانسیل گرانشی × 21 = انرژی پتانسیل گرانشی ارتفاع جسم از سطح زمین × 1/5 = 11
نکته : یکی از وسایلی که با آن در مورد انرژی ها آزمایش انجام می شود آونگ نام دارد . هر گاه سر یک قطعه نخی را به
گلوله ای وصل کنیم و سر دیگر نخ را از نقطه ای آویزان کنیم ، به مجموعه ی نخ و گلوله آونگ گفته می شود .
نکته : تاندون ) زردپی( آشیل در پشت پا همانند یک فنر طبیعی عمل می کند . این تاندون با کشیده شدن و سپس رها شدن
انرژی پتانسیل گرانشی را ذخیره و سپس آزاد می کند . این عمل فنر گونه ، مقدار فعالیتی را که عضله های پا هنگام دویدن
باید انجام دهند ، کاهش می دهد .
23 . در هر یک از موارد زیر مشخص کنید چه صورت یا نوعی از انرژی به صورت یا نوع دیگر تبدیل شده است ؟
الف ( در وسایلی مثل اتو و کتری برقی : تبدیل انرژی الکتریکی به انرژی گرمایی
ب ( در وسایلی مثل پنکه و ماشین لباسشویی : تبدیل انرژی الکتریکی به انرژی حرکتی
پ ( بالا بردن سنگ به بالای تپه و ذخیره کردن آب پشت سد : تبدیل انرژی جنبشی به انرژی پتانسیل گرانشی
ت ( کشیدن کمان و فشرده کردن فنر : تبدیل انرژی جنبشی به انرژی پتانسیل کشسانی
ث ( غلتیدن سنگ از بالای کوه به سمت پایین و رها کردن آب پشت سد : تبدیل انرژی پتانسیل گرانشی به انرژی جنبشی
ج ( رها شدن تیر از کمان و آزاد شدن فنر فشرده شده : تبدیل انرژی پتانسیل کشسانی به انرژی جنبشی
چ ( در وسایلی مثل لامپ و پرژکتور: تبدیل انرژی الکتریکی به انرژی نورانی و گرمایی
ح ( کرم شب تاب : تبدیل انرژی شیمیایی به انرژی نورانی
خ ( صفحات خورشیدی : تبدیل انرژی نورانی به انرژی الکتریکی
24 . با توجه به شکل مقابل ، در حرکت توپ ، تبدیل انرژی های انجام شده را ذکر کنید .
در نقطه 1 توپ به سمت بالا پرتاب شده است و چون هم جرم دارد و هم سرعت پس دارای
انرژی جنبشی است ولی به دلیل اینکه ارتفاعش صفر است ، انرژی پتانسیل گرانشی ندارد .
هرچه توپ به سمت بالا می رود ، به دلیل کاهش سرعت و افزوده شدن ارتفاعش از انرژی
جنبشی آن کم می شود و به انرژی پتانسیل اش اضافه می گردد . در نقطه 4 گلوله لحظه بسیار کوتاه متوقف می شود که در
این لحظه به دلیل صفر شدن سرعت ، انرژی جنبشی ندارد و همچنین به دلیل نهایت ارتفاعی که دارد ، تمام انرژی در توپ به
صورت پتانسیل گرانشی است . در حرکت توپ به سمت پایین از مقدار انرژی پتانسیل کاسته شده و به انرژی جنبشی اضافه
می گردد ؛ به دلیل افزایش سرعت و کاهش ارتفاع. لحظه ای قبل از برخورد توپ به زمین انرژی توپ تماماً جنبشی است چون
8

38
بیشترین سرعت را در آن جا دارد و همچنین به دلیل صفر بودن ارتفاع انرژی پتانسیل گرانشی صفر است . اما در لحظه برخورد
) نقطه 7 ( انرژی جنبشی توپ به انرژی گرمایی تبدیل می شود .
25 . شکل مقابل یک ورزشکار پرش با نیزه را در حال اوج گرفتن نشان می دهد .
حرکت این ورزشکار با را توجه تبدیل انرژی های گوناگون توصیف کنید .
وقتی این ورزشکار به طرف مانع می رود انرژی شیمیایی ذخیره شده در بدنش به
انرژی جنبشی تبدیل می شود . با قرار گرفته شدن نیزه روی زمین انرژی جنبشی
به انرژی پتانسیل کشسانی نیزه و سپس انرژی پتانسیل گرانشی ورزشکار تبدیل
می شود و با فرود آمدن ورزشکار) قبل از برخورد با تشک ( انرژی پتانسیل گرانشی به انرژی جنبشی تبدیل می شود . با برخورد
ورزشکار با سطح تشک و توقف او ، انرژی جنبشی به انرژی گرمایی تبدیل می شود .
26 . قانون پایستگی انرژی را تعریف کنید و در این خصوص مثالی را بیان کنید . بر طبق این قانون انرژی هرگز به وجود نمی
آید یا از بین نمی رود ، تنها شکل آن تغییر می کند و مقدار کل آن ثابت می ماند . به طور مثال وقتی در هر ثانیه مقداری
انرژی الکتریکی ، مثلاً 11 ژول به یک لامپ روشنایی داده می شود ، باید در هر ثانیه همان مقدار انرژی به صورت گرمایی و
نورانی از لامپ آزاد شود . ) 9 ژول انرژی گرمایی و 1 ژول انرژی نورانی (
نکته : بدن ما در همه ی حالات به انرژی نیاز دارد . بدن انرژی مورد نیاز برای انجام فعالیت ها را از مواد غذایی که مصرف می
شوند به دست می آورد .
نکته : حتی موقع خواب هم بدن ما انرژی مصرف می کند . وقتی که خوابیم ، بدن ما انرژی مصرف می کند تا قلب و شش ها
و سایر قسمت ها به کارشان ادامه دهند . اما وقتی بیدار می شویم انرژی بیشتری مصرف می کنیم . بعضی کارها مثل دویدن ،
پریدن یا کارهای سخت به انرژی زیادی نیاز دارد .
27 . انرژی شیمیایی موجود در خوراکی ها چگونه بیان می شود ؟ انرژی شیمیایی ذخیره شده در خوراکی ها با یکا کیلوژول
( KJ ( و کیلوکالری ) Kcal ( بیان می شود . به این ترتیب می توان گفت در هر گرم از غذایی که می خوریم انرژی شیمیایی
نهفته است که معمولاً آن را با یکای کیلوژول بر گرم ) KJ/g (بیان می کنند .
4/ نکته : معمولاً انرژی موجود در خوراکی های بسته بندی شده را بر حسب کیلوکالری می نویسند . هر کیلوکالری معادل 2
کیلوژول یا 4211 ژول است . 4/2 KJ= 4200 J 1Kcal =
در جدول زیر انرژی موجود در برخی از خوراکی ها بر حسب کیلوژول بر گرم )مقدار انرژی در هر گرم ( آمده است:
جدول 1
8

39
28 . رسول با خوردن یک کیک 41 گرمی و یک بسته شیر کم چرب 211 گرمی در زنگ تفریح چه مقدار انرژی به دست
خواهد آورد ؟ با توجه به جدول 1 می توانیم مقدار انرژی خواسته شده را محاسبه کنیم .
J 41 ( = انرژی دریافت شده از خوراکی ها ×18( + )211×1/8( =721 + 361 =1181
29 . منبع انرژی ها چیست ؟ توضیح دهید . منبع اصلی اکثر انرژی ها از جمله انرژی های ذخیره شده در بدنمان از خورشید
است . گیاهان سبز با استفاده از انرژی نورانی خورشید عمل غذاسازی را انجام می دهند. در این عمل انرژی نورانی خورشید به
انرژی شیمیایی تبدیل می شود. این انرژی در گیاهان ذخیره می شود . با خوردن این گیاهان و یا حیواناتی که از این گیاهان
تغذیه کرده اند، این انرژی به بدن ما منتقل می شود. در هنگام فعالیت های روزمره این انرژی آزاد شده و به صورت های
مختلفی به خصوص گرما و حرکتی تبدیل می شود.
نکته : متوسط انرژی مورد نیاز در یک شبانه روز برای افراد مختلف در سنین گوناگون
متفاوت است . به طور طبیعی پسران و مردان نسبت به دختران و زنان کمی بیشتر به
انرژی نیاز دارند . انرژی های مورد نیاز برای برخی از افراد در نمودار مقابل مشخص
شده است :
31 . منظور از آهنگ مصرف انرژی چیست ؟ منظور از این کمیت این است که در یک زمان معین ) مثلاً یک دقیقه ( چه مقدار
انرژی مصرف می شود . به عنوان مثال ، آهنگ مصرف انرژی برای راه رفتن معمولی 16 کیلوژول در دقیقه است و این بدان
معناست که برای هر دقیقه راه رفتن معمولی ، بدن ما حدود 16 کیلوژول انرژی مصرف می کند .
در جدول 2 آهنگ مصرف انرژی برای برخی از فعالیت ها گوناگون آمده است :
31 . سیاوش با خوردن 111 گرم نان لواش به همراه 251 گرم مرغ و همچنین یک سیب 91 گرمی چه مدت می تواند با
سرعت 21 کیلومتر بر ساعت دوچرخه سواری کند ؟
ابتدا باید با استفاده از جدول 1 میزان انرژی خوراکی های مصرف شده را محاسبه کنیم :
J 111 ( = انرژی دریافت شده از خوراکی ها ×11/3( + )251× 6/7 ( + )91×2/4( =1131 + 1675 + 216= 2815
سپس باید با استفاده از جدول 2 این میزان انرژی را بر آهنگ مصرف انرژی دوچرخه سواری با سرعت 21 کیلومتر بر ساعت42 کیلوژول بر دقیقه ( تقسیم کنیم : (
جدول 2
2815 : مدت زمان دوچرخه سواری با سرعت ÷ 42 = 66/ تقریباً 67 دقیقه 78 Km/h

تهیه و تنظیم:فریبرز طاهری زاده،به نقل از حدیثه آزادمنش،تصحیح شده توسط سینا فرامرزیان از گروه نرم افزاری ام اچ زد

انتهای مطلب/:/